De vape-hype grijpt wereldwijd als een nieuw virus om zich heen. Ook in Nederland neemt het aantal jongeren en zelfs basisscholieren dat met elektronische sigaretten experimenteert explosief toe. De overheid toont vooralsnog weinig daadkracht om deze nieuwe slag van de nicotine-industrie het hoofd te bieden.

Door Bas van Lier

Zelfs een kleine Turkse groente- en kruidenierszaak in het oostelijk deel van Amsterdam heeft plotseling wegwerp-e-sigaretten in het assortiment opgenomen. De rookwaar, in een stuk of tien verschillende smaken, staat tegen de regels in open en bloot op de toonbank naast de kassa. Tegenover de winkel is een middelbare school, die nu gelukkig gesloten is voor de vakantie. Het laat zicht raden wat de gedachte achter deze assortimentsuitbreiding is van de winkelier, die nooit eerder rookwaren verkocht.

De puff-hype die zich in het afgelopen halfjaar, aangejaagd door social media, heeft ontwikkeld, leidt tot een soort Wilde Westen. Knappe jongen die deze nieuwe nicotine-epidemie nog weet in te dammen. Cynisch gesproken kan worden gesteld dat de tabaksindustrie, geholpen door veel te traag overheidsingrijpen, deze slag voorlopig (alweer) heeft gewonnen.

Helft jongeren heeft gevapet

De meest recente berichten zijn onrustbarend. NOS Stories constateerde begin juli via een vragenlijst op Instagram en TikTok die 6.874 keer werd ingevuld door jongeren onder de 18 jaar dat 46 procent wel eens heeft gevapet. Acht procent van de kinderen die wel eens een e-sigaret probeerde is zelfs 12 jaar of jonger. De aflevering van het nieuwsprogramma voor jongeren van de NOS sprak met jongeren die schade (brandwonden in de keel, conditie- en geheugenverlies) ondervonden van het vapen en met jongeren die vertellen hoe de vapes op scholen worden verkocht. Arts-epidemioloog Esther Croes van het Trimbos-instituut legt daarnaast uit hoe schadelijk de e-sigaretten zijn. Allereerst vanwege de nicotine, die zeer verslavend is en jonge kinderen potentieel voor het leven verslaafd maakt. Nicotine zorgt ook voor concentratieverlies, waardoor kinderen minder goed meekomen op school. Ten derde bevatten de vapes kankerverwekkende en giftige stoffen, waaronder zware metalen.

Opstap naar tabakssigaret

Ook NRC sprak met Croes die in het artikel ‘Verbod op e-sigaret met zoete smaakjes? “Dan gaan we wel naar de dealer”’ van een trend spreekt waarbij het gebruik van de e-sigaret onder jongeren normaal lijkt te worden. Croes geeft ook aan dat er sterke aanwijzingen zijn dat e-sigaretten voor kinderen vaak een opstap zijn naar het roken van tabakssigaretten. Een recente update van onderzoek door de Australische National Health and Medical Reserach Council naar de e-sigaret onderstreept die stelling: niet-rokers die een e-sigaret proberen lopen meer kans om tabak te gaan roken.

NRC citeert een jongere uit Amsterdam-Zuid die dat beaamt: “Eerst ging ik vapen, nu rook ik ook sigaretten. Tabak vind ik lekkerder, dus als ik genoeg geld heb, haal ik dat.” Dat dit niet alleen een verhaal uit de grote stad is, bewijst een bericht van Omroep Brabant over een basisschool in Helmond, waar kinderen in groep 7 vape-pennen bij zich bleken te hebben. “Deze kinderen wisten te vertellen waar en via wie je deze pennen als kind kunt kopen”, vertelde de schoolleiding.

Roken is weer ‘in’

Tegen NH Nieuws stelde Thomas Martinelli van het Instituut voor Onderzoek naar Leefwijzen & Verslaving (IVO) eerder dit jaar al dat inmiddels onder jongeren de e-sigaret meer wordt gebruikt dan de traditionele sigaret. Maar Het Parool signaleerde in juni dat roken weer ‘in’ is en dat nicotine in allerlei vormen, inclusief de tabakssigaret, bezig is aan een comeback onder jongeren. De krant telde inmiddels meer dan 15 gespecialiseerde e-sigarettenwinkels in Amsterdam. De producenten houden vol dat ze daarmee een groeiende groep ex-rokers bedienen, die ze zo aan een minder schadelijk alternatief zouden helpen. Maar de felle kleuren van de vapes, de flitsende verpakkingen en vooral alle fancy smaakjes van de e-sigaretten laten geen twijfel bestaan over de werkelijk beoogde doelgroep.

Sociale media

Die jonge doelgroep wordt met succes, zo blijkt, bereikt via social media. Gisteren haalden we op deze site nieuw Amerikaans onderzoek aan over de invloed van posts over roken en vapen op Facebook, Instagram, Twitter, TikTok, YouTube, Snapchat, Pinterest en Tumbler. De meta-studie vond dat niet-rokers onder invloed van die berichten een twee keer zo grote kans hebben om te beginnen met roken of dampen. Tabaks- en e-sigaretproducenten hebben op alle genoemde platforms vrij spel. Op TabakNee hebben we daar vaak genoeg over gerapporteerd:

Volop reclame voor shisha-pen op social media (11/1/2022)
Oproep aan sociale media om reclame voor nicotinepouches te stoppen (3/11/2021)
‘Leeftijdsrestrictie nodig voor dampvideo’s op TikTok’ (12/8/2021)
JTI bestookt jongeren met sluikreclame voor tabak op Instagram en Facebook (28/4/2021)
Alleen massaal rapporteren kan rook-selfies van Instagram krijgen (14/4/2021)
Tabaksindustrie lokt pubers met erotiek in de val (25/3/2021)
Jonge rokende vrouwen vervangen op social media de Marlboro-man (24/3/2021)
Jongeren kopen gemakkelijk goedkope tabak via social media (4/3/2021).

Influencer-marketing

De beïnvloeding vindt veelal plaats via influencers (Tabaksindustrie zet influencers in op social media) en een enkele keer komt uit dat de tabaksfirma’s daarvoor betalen: BAT heeft vrij spel op social media: jongeren bestookt met alternatieve tabaksproducten. In 2020 onthulden het radioprogramma Argos en De Onderzoeksredactie hoe BAT een Nederlands-Italiaanse influencer betaalde om reclame te maken voor zijn heat-not-burn-sigaret Glo.

Het jongste voorbeeld hiervan werd eerder deze week door The Observer onthuld. De krant toonde aan hoe de Chinese e-sigaretproducent Elf Bar onder andere via influencers op TikTok tegen alle regels in reclame maakt voor zijn wegwerp-vapes.

Internationale hype

Dat de puff-hype zich wereldwijd ongeveer gelijktijdig manifesteert laat zien hoe groot de reikwijdte is van de grenzeloze social media-platforms. Van Amerika tot Australië en van China tot Groot-Brittannië komen berichten over explosieve toename van het e-sigaretgebruik. In Frankrijk signaleerde Le Parisien in januari van dit jaar al de hype onder scholieren, die meldden dat ze met vapen begonnen omdat het ‘in de mode’ is. En ook in Spanje zegt 48 procent van de scholieren wel eens een elektronische sigaret te hebben geprobeerd.   

Internationaal wisselende regelgeving

Internationaal reageren landen met wisselende regelgeving op de elektronische sigaret, die in 2003 in China zou zijn uitgevonden door apotheker Hon Lik. Het Global Center for Good Governance in Tobacco Control telde in 2021 37 landen waar de verkoop van e-sigaretten is verboden. Daaronder een groot aantal Zuid-Amerikaanse landen inclusief Suriname, een aantal landen in de Arabische wereld, Australië en enkele Aziatische landen. 73 landen, waaronder Nederland, hebben restricties verbonden aan de verkoop, zoals een leeftijdsgrens en 36 landen, waaronder de 27 EU-lidstaten, stellen regels aan het nicotinegehalte en gebruik van andere stoffen.

Handhaving schiet tekort

In Nederland zijn e-sigaretten in 2016 onder de tabaks- en rookwarenwet gebracht. Dat betekent onder meer dat de leeftijdsgrens voor verkoop van 18 jaar ook voor e-sigaretten geldt en dat voor de vapes net als voor sigaretten en shag in winkels een uitstalverbod geldt. Maar het is duidelijk dat de bestaande regelgeving geen enkel effect sorteert. De handhaving schiet ten enenmale tekort: het grote aantal verkooppunten van rookwaren maakt een effectieve controle van de leeftijdsgrens en het reclame- en uitstalverbod ondoenlijk voor de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. Ook de controle op illegale verkoop via social media is een wassen neus. Ondertussen lobbyt de tabaksindustrie in Brussel en Den Haag lustig door via frontorganisaties zoals de World Vapers’ Alliance.

Nederland talmt met extra regelgeving

Om jongeren te beschermen kondigde de regering al in 2020 een verbod op smaakjes in e-sigaretten aan. Maar de molens draaien langzaam in Den Haag en inmiddels is duidelijk dat het verbod, eerder aangekondigd voor 1 juli van dit jaar, niet voor 1 januari 2023 verwacht mag worden. Verkopers krijgen daarna nog een periode om hun voorraden op te maken, wat in de praktijk betekent dat scholieren nog geruime tijd hun vapes met smaakjes zullen kunnen kopen.

Toenmalig staatssecretaris Blokhuis (Volksgezondheid) kondigde in 2020 ook aan dat e-sigaretten verplichte neutrale verpakkingen zouden krijgen. Daar is destijds een internetconsultatie voor gehouden, maar verder is over de Algemene Maatregel van Bestuur die dit moet regelen niets terug te vinden. Op de website van de Rijksoverheid staat hierover dan ook dat nog niet bekend is wanneer deze verplichting in zal gaan.

Met andere maatregelen, zoals de vermindering van het aantal verkooppunten loopt het ook al niet hard. De verkoop wordt per 2024 uit supermarkten gehaald, maar vooralsnog wordt pas na 2030 de rookwaar ook bij benzinestations en gemakszaken weggehaald. Ondertussen lijkt er in Den Haag nog weinig animo voor een vergunningstelsel voor tabaksverkopers, terwijl dat de enige manier is om de verkoop van rookwaren werkelijk te reguleren en controleren. En voor effectieve voorlichtingscampagnes ontbreekt VWS na corona voorlopig het geld.

Accijns op e-sigaret nog niet mogelijk

Nog een manier om het gebruik van e-sigaretten onder jongeren te ontmoedigen is het invoeren van accijns. Vooralsnog worden over e-sigaretten geen accijns geheven. De overheid zou dat wel willen, maar zegt daarbij gebonden te zijn aan Europese wetgeving. In een schriftelijk overleg met de Kamer antwoordde staatssecretaris Maarten van Ooijen (VWS) begin juli op vragen hierover van D66: “Een mogelijkheid om het gebruik van de e-sigaret te ontmoedigen is het betrekken van de e-sigaret onder de accijnswetgeving. De Wet op de accijns zoals we die kennen in Nederland is een implementatie van diverse accijnsrichtlijnen van de Europese Unie. De Europese Commissie zal de tweede helft van 2022 met een voorstel komen voor de herziening van richtlijn 2011/64/EU van de Raad van 21 juni 2011 betreffende de structuur en tarieven van de accijns op tabaksfabrikanten (hierna: richtlijn tabaksaccijns). De insteek van Nederland is hierbij dat e-sigaretten worden ondergebracht onder deze richtlijn.”

Zo zien we hoe een weinig daadkrachtige overheid achter de nicotine-industrie aan strompelt en feitelijk weer een hele generatie kinderen aan haar uitlevert. Het enig mogelijke lichtpuntje, namelijk dat hypes onder jongeren ook weer snel kunnen uitdoven, ligt bij een verslaving toch anders. Maar de Turkse groenteboer kreeg inmiddels zoveel opmerkingen dat die tenminste besloot geen nieuwe vapes meer te zullen bestellen.

tags:  puff-epidemie | nicotine-industrie | nicotineverslaving | smaakjesverbod | vergunningstelsel | vape-industrie | rijksoverheid | kindergedrag | jongeren | accijns | tabaksindustrie