Staatssecretaris Karremans (Preventie, VVD) laat onderzoeken wat het vervroegen van de alleenverkoop van tabak en aanverwanten via speciaalzaken naar 2028 zou betekenen voor grenseffecten en illegale handel. Ook wil hij weten wat de juridische gevolgen kunnen zijn.

Door de webredactie

Het kabinet laat onderzoek doen naar de gevolgen voor de grensoverschrijdende aankopen, illegale handel en het verkooppuntenlandschap van het naar voren halen van het moment waarop nicotineproducten alleen nog door tabaksspeciaalzaken verkocht mogen worden. Dat staat in een brief die staatssecretaris Vincent Karremans (Jeugd, Preventie en Sport, VVD) vrijdag aan de Tweede Kamer stuurde. Met de brief laat Karremans de Kamer weten hoe hij uitvoering geeft aan de motie van Kamerlid Daniëlle Jansen (NSC) waarin de regering wordt verzocht de verkoop via uitsluitend speciaalzaken te vervroegen van 2032 naar 2028. Die motie, medeondertekend door Elke Slagt-Tichelman (GroenLinks-PvdA) en Harmen Krul (CDA), werd in februari met 76 stemmen aangenomen.

Karremans gaat daarnaast de landsadvocaat vragen te adviseren hoe een versnelling naar 2028 in verhouding staat tot het eigendomsrecht van ondernemers. Dat advies moet met name gaan over de vraag of bij eerdere invoering van de maatregel voldoende rekening wordt gehouden met de belangen van ondernemers, omdat die zich sneller dan eerder aangekondigd zullen moeten aanpassen.

‘Markt is sterk in beweging’

In 2020 maakte het kabinet bekend dat de verkoop van tabaksproducten en aanverwante producten vanaf 2030 gefaseerd wordt afgebouwd. Twee jaar later werd dit nader uitgewerkt met de aankondiging dat vanaf 2030 de verkoop via tankstations verboden zal worden en in 2032 ook de verkoop via gemakszaken, zodat vanaf dat moment tabaks- en aanverwante producten alleen nog in speciaalzaken verkrijgbaar zijn. De wet die dit moet regelen is momenteel in voorbereiding, waarin meteen wordt geregeld dat e-sigaretten vanaf volgend jaar al alleen nog door speciaalzaken verkocht mogen worden.

In zijn brief schrijft Karremans: “Net als de indieners acht ik het beperken van het aantal verkooppunten van groot belang om de toegang tot deze producten te verminderen en daarmee bij te dragen aan het realiseren van een rookvrije generatie.”

Maar hij schrijft ook dat door het verkoopverbod voor supermarkten en horeca, het onlineverkoopverbod en het smaakjesverbod voor e-sigaretten de markt voor tabaks- en aanverwante producten ‘sterk in beweging’ is. En dat de voorgenomen inperking van de verkoop tot alleen speciaalzaken een ‘ingrijpende wijziging van de marktsituatie’ betekent, reden waarom voor de gefaseerde invoering van die maatregel is gekozen.

Prijs en beschikbaarheid zijn de kern

Het is de vraag of een vervroegd verbod op verkoop van tabak en aanverwante producten via tankstations en gemakszaken veel effect zal hebben op aankopen uit het buitenland en illegale handel. Wat wel zeker is, is dat het beperken van het aantal verkooppunten het voor jongeren aanzienlijk moeilijker maakt om aan nicotineproducten te komen. Structurele periodieke verhoging van de accijns en vermindering van het aantal verkooppunten zijn bewezen effectieve maatregelen op jeugdroken tegen te gaan. Prijs en beschikbaarheid zijn kernelementen van een effectief ontmoedigingsbeleid.

Sinds eind 2020 de inperking van het aantal verkooppunten werd aangekondigd, is er veel veranderd. De plotselinge populariteit van wegwerp-vapes (e-sigaretten voor eenmalig gebruik) heeft veroorzaakt dat de rookprevalentie onder jongeren is gestagneerd en zelfs licht is gestegen. Het smaakjesverbod voor e-sigaretten, in januari 2024 ingevoerd, lijkt effect te hebben, concludeerde het RIVM recent. Het instituut ondervroeg ruim 500 adolescenten en jongvolwassenen en meer dan 450 volwassenen naar hun e-sigaretgebruik. Daaruit bleek dat 22 procent door het smaakjesverbod helemaal is gestopt met het gebruik van e-sigaretten en 40 procent zei het gebruik te hebben geminderd. Het dagelijks gebruik van vapes daalde van 29 naar 18 procent. Het wekelijks gebruik ging omlaag van 30 naar 14 procent en maandelijks van 42 naar 16 procent. Het merendeel van de stoppers is niet op een ander product overgestapt.

Leeftijdsgrens wordt genegeerd

Tegelijkertijd is duidelijk dat veel scholieren eenvoudig de weg weten naar al dan niet illegale rookwaren. In januari bleek uit onderzoek dat 50 procent van de tabaksverkooppunten de leeftijdsgrens niet handhaaft. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit kwam gelijktijdig uit op een handhavingspercentage van 74 procent. De dienst zag ook dat gemiddeld 21 procent (gemakszaken 28 procent) zich niet aan het smaakjesverbod hield.

Ook buiten officiële kanalen is er, zoveel is duidelijk, illegale handel in vapes en sigaretten gaande, waarvoor het kabinet in het kader van het anti-vape-plan van Karremans per 2026 3 miljoen euro extra investeert in handhaving. Vermindering van het aantal verkooppunten zorgt ervoor dat de NVWA de beschikbare capaciteit minder hoeft te verdelen.

De Tweede Kamer heeft in februari ook op een motie van Harmen Krul de wens uitgesproken dat het kabinet de mogelijkheden van een vergunningstelsel voor de verkoop van tabaks- en aanverwante producten via tabaksspeciaalzaken onderzoekt. Zo’n vergunningstelsel maakt het mogelijk eisen aan locaties te stellen (niet in de buurt van scholen) en vergemakkelijkt verder de handhaving.

Er zijn dus zeker redenen waarom een beperking tot verkoop van tabaks- en aanverwante producten vervroegd zou moeten worden, waarbij ondernemers nog steeds een aantal jaren de tijd hebben om zich op de nieuwe situatie voor te bereiden.