In Europa en de VS worden tabaksverkopers stelselmatig betrapt op het verkopen van nicotineproducten aan minderjarigen. Stevige handhaving helpt, maar vermindering van het aantal verkooppunten verkleint de kans op verkopen aan minderjarigen het beste. 

Door de webredactie

In de hele westerse wereld blijkt, net als in Nederland, een aanzienlijk percentage van de tabaksverkopers zich niets aan te trekken van de leeftijdsgrens voor tabaks- en aanverwante producten. In Nederland houdt volgens een recent onderzoek meer dan de helft van de verkopers zich niet aan de wet, maar in sommige westerse landen is dit percentage nog hoger.

Europa loopt in veel opzichten voorop met het beleidsmatig ontmoedigen van tabaksgebruik. Met name de Scandinavische landen waren koplopers met het verhogen van de leeftijdsgrens naar 18 jaar in de jaren 90, en de EU stelde al in 2003 voor het eerst een Europese leeftijdsgrens in. Europees beleid heeft ook daadwerkelijk effect gehad, met een significante daling in rookgedrag sinds de jaren 90.

Gegevens over de naleving in verschillende landen zijn niet overal even makkelijk te vinden, maar het valt op dat waar nalevingsgegevens beschikbaar zijn overtredingspercentages van 40 of 50 procent geen uitzondering zijn. Met name Zwitserland komt zeer slecht uit de verf, vooral ook omdat men tot en met oktober 2024 per kanton (provincie) een andere leeftijdsgrens hanteerde. Landelijk ligt het percentage overtredingen rond de 57 procent (tussen de 40 procent en 71 procent), maar in 2007 werd er bijvoorbeeld nog 86 procent overtredingen gemeten in het kanton Vaud, en in 2011 in het kanton Fribourg meer dan 65 procent. Zeer opvallend is dat de overtredingen twee keer zo hoog waren bij meisjes als bij jongens; een patroon dat in meer Europese landen te zien is.

Frankrijk: nauwelijks ID-checks

In Frankrijk werd bij onderzoek met mystery shoppers in 2023, in opdracht van het Comité national contre le tabagisme (CNCT), geconstateerd dat het bij 41 procent van de tabakszaken en 28 procent van de vape-shops lukte om e-sigaretten te kopen. Uit een gelijktijdige enquête onder ruim 400 jongeren van 17 jaar bleek dat 86 procent van hen in de voorgaande 12 maanden bij de aankoop van vapes nooit om een ID was gevraagd. 74 procent van de jongeren zei in het voorgaande jaar tabak bij tabakswinkels te hebben gekocht (en slechts 5 procent zei via illegale kanalen sigaretten te hebben gekocht). Voor 68 procent van de ondervraagden stelt de leeftijdsgrens niets voor en 81 procent zei bij de aankoop van tabak nooit op leeftijd te zijn gecontroleerd. Twee jaar eerder constateerde de CNCT dat 64 procent van de tabakswinkeliers tabak verkocht aan minderjarigen en in 2019 was dat 65 procent.

In Schotland registreerde de Society of Chief Officers of Trading Standards in Scotland (SCOTSS), die de tabakswetten controleert, in 2021/22 20 procent overtredingen bij de verkoop van e-sigaretten en 12,5 procent bij de verkoop van tabak. Die cijfers zijn deels beïnvloed door de coronapandemie. In Groot-Brittannië zag de National Trading Standards dat in het verslagjaar 2023/24 26 procent van de testaankopen van vapes door minderjarigen uit 3.385 pogingen slaagde. Dat was 174 procent meer dan in het voorgaande jaar.

Zweden: de meeste vooruitgang

In Zweden hanteerden sommige supermarktketens voor 1997 een zelf opgelegde leeftijdsgrens van 18 jaar. Uit een onderzoek met testkopers bleek in 1996 dat 84 procent van deze winkels zich niet aan de vrijwillige grens hield. Bij een meting in 2017 in Stockholm was nog maar 25 procent in overtreding. Een van de verklaringen voor deze vooruitgang is dat men sterk heeft ingezet op het daadwerkelijk checken van het ID-bewijs, wat in 83 procent van de gevallen werd gedaan. Toch werd met die ID-check nog in bijna 10 procent van de gevallen tabak aan minderjarigen verkocht. Opvallende bevinding weer: vrouwelijke mystery-shoppers kregen bijna twee keer zo vaak tabak mee als jongens. Het plaatsen van borden die de leeftijdsgrens aangeven bleek geen enkel effect te hebben op de naleving.

De VS: veel overtredingen

Gegevens uit de Verenigde Staten komen vooral uit afzonderlijke staten. De resultaten zijn niet best. In Californië, een staat met strenge tabakswetten, voldeed bij ruim 1.600 testaankopen in 2018 49,8 procent van de tabaks- en vape-winkels niet aan de regel dat iedereen onder de 27 een ID moet laten zien. 44,7 procent van de winkels verkocht tabak of e-sigaretten aan minderjarigen. Een studie uit 2022 onderzocht de verschillen in naleving voor en na de verhoging van de tabaksleeftijd naar 21 jaar in 2017. Men vond over de hele periode lage percentages aan ID-checks en hoge percentages verkopen aan minderjarigen. Het nalaten van verplichte ID-checks bij de aankoop van sigaretten verschoof van 93,9 procent in 2017 naar 66,7 procent erna. Na de verhoging van de leeftijdgrens werd nog steeds 64 procent van de aankooppogingen gehonoreerd.

Een onderzoek in North Carolina constateerde een overtredingspercentage van verkopen aan minderjarigen in 2023 van 21,9 procent. Dat is tegen de grens die de federale overheid stelt (althans destijds) voor het uitkeren van subsidies aan preventie- en stopprogramma’s van staten. Die grens staat op 20 procent overtredingen met een marge van 3 procentpunt. Als North Carolina de grens overschrijdt staat 44 miljoen dollar per jaar op het spel. De handhaving is in deze staat echter extra ingewikkeld, omdat de staat nog een leeftijdgrens voor tabak van 18 jaar hanteert, terwijl de federale grens 21 is. De lokale handhavingsautoriteit kan alleen de lokale leeftijdgrens van 18 jaar controleren.

Publieke schandpaal

Federale cijfers zijn lastig te vinden, maar de Food and Drug Administration (FDA) publiceert wel in een database met naam en toenaam de retailers die zijn gecontroleerd. In een jaar tijd tot 18 april 2025 deed de FDA ruim 11.000 waarschuwingsbrieven de deur uit na controles met testkopers. 3.500 retailers kregen een boete en 10 kregen een verkoopverbod opgelegd. Bij bijna 98.000 verkooppunten werd geen overtreding vastgesteld. Dat zou dus wijzen op een overtredingspercentage van zo’n 11 procent.

Zo’n publieke schandpaal kan een manier zijn om tabakswinkeliers op het rechte pad te krijgen. Maar het zou ook wel eens een heel handige bron voor tieners kunnen zijn om te achterhalen welke winkeliers het niet zo nauw nemen met de regels.

Vergelijkend onderzoek in zeven landen

Wat deze individuele studies gemeen hebben is dat ze zelden zoeken naar een verklaring. Pas in 2019 werd een eerste studie gepubliceerd die de toegang van jongeren tot sigaretten in meerdere Europese landen onderzocht en naar verklaringen zocht voor de verschillen. De studie onder leiding van Paulien Nuyts, onderzoeker Public Health aan het Amsterdam UMC, in samenwerking met collega’s in Edinburgh en Brussel werd gepubliceerd in Nicotine & Tobacco Research.

In de zeven landen die werden onderzocht bleek tussen de 8 en 31 procent van de minderjarige jongeren in de afgelopen 30 dagen te hebben gerookt. Wanneer men vervolgens vroeg waar deze scholieren hun sigaretten vandaan haalden, noemden ze de volgende belangrijkste bronnen: vrienden of familie, winkels, automaten en volwassenen op straat. Van supermarkten werd maar zeer weinig gebruikgemaakt.

Veruit de meeste studenten kregen hun sigaretten van vrienden of familie, maar met name in landen waar jongeren zelf de naleving als laag inschatten, maakten zij veel gebruik van winkels om sigaretten te scoren. Percentages aankopen bij winkels varieerden van 3,3 procent in Finland tot 44,9 procent in België. In Nederland lag dat op 10,4 procent. Bijna alle adolescenten zagen winkels als een moeilijke plek om tabak te verkrijgen, maar ze wisten precies bij welke winkels het zou gaan lukken.

Jongeren zijn belangrijkste doelgroep

In verschillende landen rapporteerden scholieren dat winkeliers aan ze vroegen om de sigaretten die ze hadden gekocht te verbergen, wat laat zien dat de winkeliers dondersgoed weten waar ze mee bezig zijn. Tabaksproducenten claimen dat ze er alles aan doen om tabaksverkopen aan minderjarigen tegen te gaan. Ondertussen is de tabakspromotie in winkels vaak subtiel gericht op kinderen en jongeren, zo blijkt onder meer uit het Tiny Targets-project van het Institute for Global Tobacco Control van de Johns Hopkins-universiteit. Overal werken tabaksfirma’s bovendien met incentive-programma’s voor winkeliers, waar Tobacco Tactics van de Universiteit van Bath een uitgebreide pagina over bijhoudt. En jonge klanten, de ‘replacement smokers’, zijn zowel voor de industrie als voor de tabakswinkeliers de toekomst.

Mogelijke verbeteringen

In de bovengenoemde studie in Nicotine & Tobacco Research wordt ook een aantal beleidsopties voorgesteld die de naleving zouden kunnen verhogen. Daaronder het verhogen van de handhaving bij kleinere lokale winkels (omdat grote ketens relatief beter handhaven), meer nalevingschecks, hogere boetes, een vergunningstelsel voor tabaksverkopers, het verbieden van automaten (in Nederland al geruime tijd een feit), en het verhogen van de leeftijdsgrens naar 21 jaar (om tegen te gaan dat oudere scholieren rookwaren kunnen kopen voor hun jongere schoolgenoten).

Het Spaanse Nationale Comité voor Rookpreventie (CNPT) heeft recent ook een wetswijziging voorgesteld om te voorkomen dat minderjarigen überhaupt bij tabakswinkels naar binnen kunnen lopen en tegelijk om het aantal tabaksverkooppunten drastisch te verlagen. CNPT stelt een geleidelijke afbouw voor naar twee automaten en 18 verkooppunten per 10.000 inwoners per 2030 en nog maar 1 automaat en 3 verkooppunten tien jaar later.

In Nederland debatteert de Tweede Kamer donderdag over leefstijlpreventie, waarbij onder meer gesproken kan worden over de motie van Daniëlle Jansen (NSC) waarin de regering is verzocht om het moment waarop tabaksverkoop wordt voorbehouden aan tabaksspeciaalzaken naar voren te halen, naar 2028. De regering laat daar nu onderzoek naar doen. Eén ding is helder: hoe minder verkooppunten, hoe minder kansen voor minderjarigen om aan tabak en aanverwante producten te komen.

tags:  vergunningstelsel | inperking verkooppunten | onderzoek | handhaving | jongeren | tabaksspeciaalzaak | verkoopverbod | tabaksleeftijd