2024 was een jaar waarin veel nieuwe wetgeving inzake tabaksbeleid van kracht werd: het smaakjesverbod, accijnsverhoging, de supermarktban en het onlineverkoopverbod. Bij ontstentenis van voldoende handhaving bleken die wetten vooralsnog lege hulzen. Toch waren er ook enkele lichtpuntjes.

Door de webredactie

Aan het begin van 2025 leert een terugblik op het voorbije jaar dat in 2024 een paar belangrijke stappen zijn gezet op het gebied van tabakscontrole. Sterker nog, in de staart van het jaar zat de mogelijke opmaat voor wat ‘het eindspel’ wordt genoemd, het op termijn uitbannen van nicotine uit de samenleving. Het burgerinitiatief Nicotinee, dat pleit voor een generatiegebonden verkoopverbod van nicotineproducten, ging in mei door de grens van 40.000 ondertekenaars en in de aanloop naar de behandeling ervan in de Tweede Kamer op 12 december groeide het aantal ondersteuners tot boven de 70.000. Daags na die behandeling – een debat van drie uur alleen over tabak! – stemde het parlement met 99 stemmen voor een motie van Harmen Krul (CDA) en Daniëlle Jansen (NSC) waarin om onderzoek wordt gevraagd naar een verkoopverbod van nicotinehoudende producten aan iedereen die is geboren vanaf 2012.

De Kamer vroeg de regering ook om meer samenwerking te bevorderen tussen handhavende autoriteiten bij de handhaving van de Tabakswet en om de tabaksindustrie harder aan te pakken, onder meer met hogere boetes. Andere aangenomen moties vragen om uitbreiding van de rookverboden en om maatregelen die sigaretten minder verslavend en aantrekkelijk maken. Bovendien wil de Kamer dat de regering bij EU-collega’s pleit voor heldere, eenduidige en stevige anti-nicotineaanpak.

Snelle herziening EU-richtlijnen bepleit

Dat laatste werd in 2024 vaker gehoord. De Deense minister van Binnenlandse Zaken en Volksgezondheid, Sophie Løhde, riep in de zomer de Europese Commissie op om actie te ondernemen tegen de marketing en verkoop van tabaks- en nicotineproducten gericht op kinderen en jongeren. Met steun van verschillende lidstaten waaronder Nederland drong Løhde aan op snelle herziening van de Tabaksproductenrichtlijn, die in 2014 voor het laatst is herzien.

Op initiatief van Nederland stuurden in totaal zestien EU-lidstaten in december ook een brief aan de nieuwe Europese Commissie waarin wordt gepleit voor een snelle herziening van de Tabaksaccijnsrichtlijn, zodat ook accijns geheven kunnen worden op e-sigaretten. De Tweede Kamer wil al langer een verbruiksbelasting op e-sigaretten invoeren. In de laatste weken voor het kerstreces vonden coalitie en oppositie daarin zelfs een deel van de oplossing voor het terugdraaien van bezuinigingen op onderwijs.

De vorige staatssecretaris van belastingzaken liet de Kamer echter al weten dat zo’n verbruiksbelasting waarschijnlijk niet te realiseren zou zijn voor 2028 of 2029. De EU-route zou iets sneller kunnen gaan, mits daar nu dit jaar besluiten over worden genomen. Maar in november zagen we ook dat de lobby van de tabaksindustrie in Europa op volle toeren draait om Europese politici van hun o zo goede bedoelingen met de gezondheid van de burgers te overtuigen.

Smaakjesverbod, supermarktban, onlineverbod

Het afgelopen jaar begon met de invoering van het smaakjesverbod voor e-sigaretten, een reactie op de steeds verder aanzwellende vape-epidemie onder jongeren. Tegelijk nam Albert Heijn een voorschot op het verkoopverbod van nicotineproducten in supermarkten en horeca dat op 1 juli van kracht werd, net als het onlineverkoopverbod. In april ging bovendien de tabaksaccijns met een flinke stap omhoog. Stuk voor stuk belangrijke en effectieve maatregelen om roken en vapen door jongeren tegen te gaan. Tenminste, als er sprake is van een goede handhaving.

Massale ontduiking van wet

Helaas bleek die handhaving het afgelopen jaar niet erg opgewassen tegen de berekenende mens: tabakshandelaren die toch smaakjes bleven verkopen, criminelen die grote partijen smaakjesvapes importeren om ze op straathoeken en bij scholen te (laten) verkopen, verstokte rokers die de grens oversteken op jacht naar goedkopere rookwaren en supermarkteigenaren die aparte tabakswinkels openen om het verkoopverbod te omzeilen.

Dat laatste is praktisch gezien legaal, maar moreel natuurlijk volstrekt verwerpelijk, reden waarom TabakNee in maart de Loden Last 2024 toebedeelde aan AH-franchiser Gerard van den Tweel uit Nijkerk, als voorbeeld van al die supermarktuitbaters die de tabak niet willen loslaten.

TabakNee telde dat er in 2024 weer 165 nieuwe tabakszaken waren geopend. In totaal zijn er sinds eind 2020 zeker 326 tabakswinkels bijgekomen, waarvan 181 van supermarkteigenaren. De lijst Nieuwe verkooppunten, die TabakNee in voorjaar 2023 begon, is met inmiddels bijna 55.000 hits een van de populairste items op de site. Zeker rond de invoering van de maatregel en in de weken daarna was er veel aandacht ook in de landelijke pers.

Sterke toename vapen, niet minder rokers

De prevalentiecijfers die in 2024 werden gepubliceerd laten zien dat er straf overheidsbeleid nodig is om jongeren te beschermen tegen de verleidingen van de nicotine-industrie. In februari liet Het Grote Uitgaansonderzoek 2023 van het Trimbos-instituut zien dat het percentage uitgaanders (16 tot 35 jaar) dat in 2023 ten minste één keer had gevapet sinds 2020 is verdubbeld, van 22,4 procent in 2020 naar 50,4 procent in 2023. Tegelijk bleek dat het aantal rokers onder deze groep vrijwel gelijk was gebleven sinds 2020: bijna 60 procent had ten minste één keer in het afgelopen jaar gerookt, waarvan 77 procent maandelijks rookte, 60 procent wekelijks of vaker en 37 procent dagelijks.

Hetzelfde beeld kwam in juli uit de ScholierenMonitor 2023, ook van het Trimbos-instituut. Bij 12- tot 16-jarigen was ook te zien dat het vapen was toegenomen – verviervoudigd in vier jaar tijd! – en het aantal rokers sinds 2017 niet verder is afgenomen. Geen wonder dat het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu in januari al concludeerde dat de doelen van het Nationaal Preventieakkoord niet gehaald gaan worden zonder aanvullend beleid. Inmiddels vragen jongeren zelf om maatregelen tegen het vapen en om hulp bij het afkicken.

Kabinet bezuinigt op preventie

Staatssecretaris Vincent Karremans (VVD), die op 2 juli de preventie-portefeuille overnam van Maarten van Ooijen (CU), lijkt vooralsnog wel doordrongen van de ernst van de situatie. Hij kondigde al snel een actieplan aan om het gebruik van (illegale) vapes tegen te gaan, waarvoor hij 3 miljoen euro wist te reserveren. Dat bedrag is eind vorig jaar door een amendement van VVD, BBB, NSC en CDA nog eens met 2 miljoen verhoogd. Karremans onderzoekt ondertussen of de begrotingssystematiek voor preventie zo is te veranderen dat uitgaven daarvoor als investeringen in de toekomst kunnen worden gezien.

Dat alles is een schrale troost tegenover de bezuinigingen op subsidies voor leefstijlpreventie van 230 miljoen euro die voor de komende jaren zijn voorzien. Het Trimbos-instituut waarschuwde dat de kortingen de doelen van de rookvrij generatie nog verder op het spel zetten. Maar een poging van D66 om de preventiebudgetten te behouden vond in de nieuwe politieke constellatie geen meerderheid.

Sjoemelsigaretzaak weer naar Europees Hof

In 2024 werd ook weer een hoofdstukje toegevoegd aan de rechtszaak waarin Rookpreventie Jeugd vraagt om handhaving van de regels voor de maximale uitstoot van teer, nicotine en koolmonoxide van sigaretten. Als bekend omzeilt de tabaksindustrie die regels door minuscule gaatjes in de filters van sigaretten aan te brengen. Daarmee worden de officiële testresultaten zo beïnvloed dat die precies binnen de gestelde grenzen blijven. Maar rokers die deze gaatjes tussen vingers en lippen dichtknijpen, krijgen grotere hoeveelheden van de gifstoffen binnen. Het College van Beroep voor het bedrijfsleven vroeg eind februari in een tussenvonnis opnieuw uitleg aan het Europees Hof van Justitie van de Europese regelgeving. Het Hof buigt zich dus nu voor de tweede keer over de vraag hoe de Europese richtlijn over de maximumemissies en de meting daarvan moet worden gelezen. In de kern gaat het daarbij over de vraag of Nederland op nationaal niveau een andere meetmethode mag hanteren die het feitelijke gedrag van de roker beter benadert. De vorige keer dat het Hof zich over deze kwestie boog, liet het arrest anderhalf jaar op zich wachten. Toen was het Hof van mening dat een nationale meetmethode mogelijk was, wat de rechter in Rotterdam in zijn vonnis herhaalde. Om volledige zekerheid hierover te verkrijgen ging de Staat in hoger beroep, gevolgd door de grote tabaksfabrikanten.

School for Moral Ambition

Een lichtpuntje bood het afgelopen jaar de oprichting van de School for Moral Ambition van Rutger Bregman en consorten. Dit project stimuleert hooggekwalificeerd talent om in branches als de advocatuur, consultancy en communicatie hun kwaliteiten in te zetten voor maatschappelijke verbetering. Twee fellowships gingen in september van start, waarvan er een is gericht op de strijd tegen de tabaksindustrie. Elf fellows werken een halfjaar bij verschillende antirookorganisaties. De eerste vruchten van hun inzet werden eind van het jaar al zichtbaar.

tags:  tabaksproductenrichtlijn | inperking verkooppunten | smaakjesverbod | accijnsverhoging | bezuinigingen | sjoemelsigaret | Europese tabaksrichtlijn | vape-hype | nicotinevrije generatie | jaaroverzicht