De nieuwe ScholierenMonitor 2023 van het Trimbos-instituut ziet weer dat het aantal rokende kinderen niet daalt, terwijl het vapen onder scholieren toeneemt. Ondertussen toont de Eurobarometer dat Nederland qua roken en vapen nauwelijks beter presteert dan de EU als geheel. Er is hier wel meer draagvlak voor maatregelen.

Door de webredactie

Nieuwe cijfers van het Trimbos-instituut bevestigen de trend die al langer gaande is: de daling in het aantal rokende kinderen stagneert sinds 2017 en vapen neemt toe. Dat blijkt uit de ScholierenMonitor 2023, een landelijk tweejaarlijks onderzoek naar middelengebruik, digitale mediagebruik, online gokken en de mentale gezondheid van scholieren van het basis- en voortgezet onderwijs (10 t/m 16 jaar). In het najaar van 2023 deden 1.600 leerlingen van groep 7 en 8 van het basisonderwijs en ruim 7.600 leerlingen van het voortgezet onderwijs mee aan het onderzoek.

Het tabaksgebruik onder scholieren is sinds tussen 2003 en 2017 flink gedaald, maar ondanks allerlei nieuwe ontmoedigingsmaatregelen sindsdien min of meer gelijk gebleven. In 2023 heeft 16,1 procent van de scholieren van 12 t/m 16 jaar ooit tabak gerookt, 8,5 procent rookte in de laatste maand en 2,2 procent rookt dagelijks. Het roken neemt sterk toe met de leeftijd: onder 16-jarigen zegt 31,3 procent ooit te hebben gerookt, 17,4 procent de laatste maand en 4,7 procent dagelijks.

Gekeken naar schoolniveau zijn er grote verschillen: op het vmbo roken 4 op de 100 leerlingen tegen 1 op de 100 op het vwo. “Deze resultaten laten zien dat de doelgroep Vmbo specifiek aandacht nodig heeft wat betreft het niet beginnen met roken en het stoppen met roken”, concludeert het Trimbos-instituut.

Vapes populairder dan sigaretten

Vapes blijken inmiddels populairder dan sigaretten: een kwart van de 12- t/m 16-jarigen (24,6 procent) had ooit een vape gebruikt, 14,3 procent gebruikte dit in de laatste maand en 4,0 procent deed dat dagelijks. Van de leerlingen die dagelijks vapen, rookt bijna een op de drie (30,0 procent) ook dagelijks sigaretten. Bijna de helft van de leerlingen (49,4 procent) die in de laatste maand een vape heeft gebruikt, had ook in de laatste maand een sigaret gerookt.

Meisjes vapen meer dan jongens en het vapen lijkt onder 15-jarigen een piek te bereiken. De scholieren kopen hun vapes online (25 procent), in een tabakswinkel of vapeshop (11 procent), bij een benzinepomp (2,6 procent), supermarkt (toen dat nog kon, 2 procent) of een tijdschriftenwinkel (gemakszaak, 1,5 procent). 20 procent betrekt zijn vapes van dealers, vrienden of familie. 37 procent van de jongens en 48 procent van de meisjes zei nooit zelf hun vapes te kopen.

Maatregelen missen hun effect

“Onze cijfers laten zien dat alle activiteiten om het roken terug te dringen de laatste jaren niet meer het gewenste effect hebben gehad”, schrijft het Trimbos-instituut in zijn conclusie. Het doel uit het Nationaal Preventieakkoord dat in 2040 geen enkele jongere meer rookt, is nog ver weg en vraagt om nieuwe maatregelen. Prijs is een van de belangrijkste factoren daarbij, stelt het instituut, omdat jongeren daar extra gevoelig voor zijn. De uitwerking van de recente accijnsverhogingen zal in de ScholierenMonitor van 2025 zichtbaar moeten worden.

Het Trimbos-instituut denkt verder dat van een verhoging van de leeftijdsgrens voor aankoop van tabak van 18 naar 21 jaar een signaalfunctie kan uitgaan. Het zal niet voorkomen dat jongeren onder die leeftijd aan tabak komen, maar toch op termijn bijdragen aan het terugdringen van het jeugdroken. Verder wordt aanbevolen dat scholen in plaats van losse (gast)lessen over gezondheid en middelengebruik een samenhangend preventieprogramma aanbieden.

Eurobarometer: Nederland vergeleken met EU

Ongeveer gelijktijdig werd ook een nieuwe Eurobarometer over de houding van Europeanen tegenover tabak en aanverwante producten gepubliceerd. Daaruit blijkt dat Nederland weliswaar aanmerkelijk minder huidige rokers telt dan het Europees gemiddelde, maar als het aantal mensen dat ermee is gestopt wordt meegeteld, dan loopt Nederland in de pas met de rest van Europa. In de hele EU rookt 24 procent van de inwoners vanaf 15 jaar momenteel traditionele tabaksproducten (sigaretten, sigaren, cigarillo’s of pijp). In Nederland was dat in de onderzoeksperiode (mei 2023) 11 procent. Maar waar in de EU 20 procent is gestopt en 56 procent nooit heeft gerookt, telt Nederland 34 procent gestopten en 55 procent die nooit rookten.

Er is ook gevraagd of rokers moeite hebben met het betalen van rekeningen. ‘Meestal’, zegt 14 procent van de Nederlandse rokers (EU: 38 procent) en ‘soms’ 21 procent (EU: 30 procent). Slechts 10 procent van de Nederlandse rokers geeft aan bijna nooit of nooit betalingsproblemen te ondervinden.

E-sigaret weinig in trek bij volwassenen

E-sigaretten zijn percentueel gezien onder Europeanen vanaf 15 jaar nog weinig populair: 3 procent gebruikt ze in Europa, 2 procent in Nederland, terwijl het percentage dat ermee gestopt is met 3 procent gelijk is. In Nederland zijn iets meer mensen (11 procent) dan in de EU (8 procent) die een of twee keer zo’n e-sigaret probeerden. Bij verhitte-tabaksproducten zijn de percentage nog lager: in Nederland rookt 1 procent die opwarmsigaretten en heeft 3 procent ze na een of twee keer weer terzijde gelegd.

In Nederland meer last van tweedehands rook

In het onderzoek is ook gevraagd naar de blootstelling aan de rook van anderen op verschillende plekken. Opvallend is dat Nederland daar in alle gevallen slechter scoort dan de EU als geheel. Alleen op buitenruimtes die bedoeld zijn voor kinderen, zoals speelplaatsen en speeltuinen, doet Nederland het iets beter. Maar in publieke buitenruimtes, op terrassen en bij buitenevenementen (festivals, sportwedstrijden) doet Nederland het aanmerkelijk slechter dan de EU gemiddeld. En dat geldt zowel voor sigaretten als voor e-sigaretten en verhitte tabak. In Nederland worden die ook in openbare binnenruimtes meer gebruikt.

Groter draagvlak voor maatregelen

Tegelijk blijkt het draagvlak voor maatregelen tegen het gebruik van tabak en aanverwante producten aanmerkelijk groter dan in de EU als geheel. 84 procent van de Nederlanders is voor het verbieden van e-sigaretten en verhitte tabak in ruimtes waar ook niet gerookt mag worden (EU: 66 procent), wat overigens ook al wettelijk is vastgelegd. Voor rookverboden in parken, op stranden en bij ingangen van openbare gebouwen is 71 procent van de Nederlanders (EU: 56 procent) en het verbieden van smaken in e-sigaretten krijgt steun van 69 procent van de Nederlanders (EU: 43 procent).