Terugblikkend op de ambtsperiode van staatssecretaris Maarten van Ooijen (VWS) is de conclusie dat hij op het tabaksdossier weinig eigen initiatief heeft getoond. Er is verstrekkende wetgeving ingevoerd, maar die stond al op de rol. Van Ooijens speelruimte was beperkt.

Door Bas van Lier

Op de laatste dag van het kabinet Rutte IV moeten we constateren dat dit kabinet weinig nieuwe initiatieven heeft getoond op het vlak van tabaksontmoediging. Staatssecretaris Maarten van Ooijen (VWS, CU) heeft grotendeels voorgenomen beleid van de voorgaande regering in wetgeving kunnen omzetten. Dat dit gelukt is binnen de verkorte periode die dit kabinet door de voortijdige val ter beschikking stond, is op zich een prestatie. De lange demissionaire periode hielp om wetgeving alsnog naar de Tweede Kamer te brengen. Maar het betekende ook dat Van Ooijen op cruciale punten de bal bij zijn opvolger legde.

Op 2 december 2022, bijna elf maanden na zijn aantreden, maakte Van Ooijen zijn agenda bekend. Daaruit bleek meteen dat in een kabinet onder een VVD-premier zijn speelruimte beperkt bleef. Een halfjaar eerder had hij nog het proefballonnetje opgelaten van structurele accijnsverhogingen zodat een pakje sigaretten uiteindelijk in 2040 30 tot 47 euro zou kunnen kosten. Daar was zes maanden later slechts de aankondiging van een onderzoek naar vier accijns-scenario’s voor na 2024 van over. Dat RIVM-rapport kwam er op 17 januari 2024, maar conclusies zijn daar verder niet aan verbonden. Het accijnsdossier ligt weer helemaal open.

Beperking verkooppunten

Het kabinet voerde een aantal beperkingen in de verkrijgbaarheid van rookwaren door die al in het Nationaal Preventieakkoord overeengekomen waren. In 2022 werden sigarettenautomaten verboden, op 1 juli 2023 werd het onlineverkoopverbod voor rookwaren ingevoerd en op de valreep lukte het het verbod op verkoop van rookwaren in supermarkten door te voeren. De Algemene Maatregel van Bestuur waarmee het verbod is geregeld werd in april 2024 naar de Kamer gestuurd, zodat het verbod per vandaag, 1 juli kon ingaan.

In december 2022 kwam Van Ooijen met een verrassend tijdspad voor de verdere uitfasering van de tabaksverkoop: benzinestations konden nog tot 2030 sigaretten en vapes blijven verkopen, gemakszaken zelfs tot 2032. In de beslisnota die bij de brief van Van Ooijen aan de Kamer werd meegestuurd was de passage over de besluitvorming hierover ‘vanwege de eenheid van het kabinetsbeleid’ onleesbaar gemaakt. Bij Nieuwsuur erkende hij destijds dat een verkoopverbod bij tankstations en gemakszaken ook wel wat eerder had gekund en in maart van dit jaar noemde hij dat in antwoord op Kamervragen nog eens als een mogelijkheid om te sturen op het aantal verkooppunten. Maar de daad bij het woord voegen zat er niet in voor deze staatssecretaris.

Verzet tegen vergunningstelsel

En terwijl gaandeweg steeds duidelijker werd dat supermarkteigenaren en andere ondernemers in aanloop naar de supermarktban nieuwe tabakszaken gingen openen, wilde Van Ooijen niets weten van een vergunningstelsel voor tabaksverkoop. Zelfs niet nadat een meerderheid van de Tweede Kamer daar in maart 2023 een voorstander van bleek. In oktober van dat jaar kon hij zijn inmiddels demissionaire status benutten om een eventueel besluit over zo’n vergunningstelsel, waar veel haken en ogen aan zouden kleven, over te laten aan een opvolger. Zo laat hij gemeenten, die wel aangaven daar behoefte aan te hebben, achter zonder enig instrument om het aantal en de locaties van tabakszaken te reguleren. De registratieplicht voor tabaksverkooppunten, die tegelijk met de supermarktban had moeten ingaan, is ondertussen met een halfjaar uitgesteld. Het wetsvoorstel werd op 18 april van dit jaar naar de Tweede Kamer gestuurd.

Nauwelijks verweer tegen vape-epidemie

De ambtstermijn van Van Ooijen wordt verder getekend door de opkomst van de wegwerp-vapes, die vooralsnog onder jongeren nauwelijks aan populariteit lijken in te boeten. Op 1 januari 2023 werd het smaakjesverbod voor e-sigaretten, eveneens na een halfjaar uitstel, van kracht dat ook door voorganger Blokhuis al was ingezet. Het onlineverkoopverbod zou verder het verschil moeten maken en Van Ooijen kwam zelf met de extra maatregel om de verkoop van e-sigaretten al per 2025 voor te behouden aan speciaalzaken. Maar voorlopig is er geen daling, maar juist een stijging van het aantal jongeren dat vapet en rookt te zien. Zeven op de tien jongeren die maandelijks vapen, roken ook sigaretten. Media als De Hofbar en RTL Nieuws lieten zien dat het smaakjesverbod met gemak wordt ontdoken en dat de vapes die op scholen rondgaan vol gif zitten. En tot overmaat van ramp moest Van Ooijen laten weten dat de e-sigaretten pas in 2026 alleen nog in speciaalzaken te koop zullen zijn. De mediaberichten zetten Van Ooijen wel aan om extra bevoegdheden toe te kennen aan de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit om overtredingen te bestraffen.

Geen besluit leeftijdsgrens

De Kamer stemde in mei ook in met het wetsvoorstel waarmee nicotineproducten zonder tabak (NZT) voor oraal gebruik – lees nicotinezakjes – via de Tabakswet verboden worden. In de Kamer leverde dit wetvoorstel de nodige discussie op, maar een voorstel om het verbod uit te breiden naar alle NZT vond bij Van Ooijen en ook in de Kamer geen gehoor.

In opdracht van VWS onderzocht het Trimbos-instituut de effecten van een verhoging van de leeftijdsgrens voor aankoop van tabak. De notitie werd in oktober vorig jaar naar de Kamer gestuurd, maar Van Ooijen liet meteen weten een besluit hierover aan het volgende kabinet te laten.

Behalve voorkomen dat mensen beginnen met roken, is het ontmoedigingsbeleid ook gericht op het stimuleren van mensen om te stoppen. De PUUR-campagnes die het kabinet daarvoor liet ontwikkelen blijken helaas nagenoeg niets teweeg te hebben gebracht. De uitingen rond de jaarwisseling 2022/23 zorgden niet voor meer stoppogingen en wisten ook het vertrouwen van rokers in het kunnen stoppen niet te verhogen, blijkt uit een evaluatie. Een jaar later blijkt de campagne het vertrouwen weer niet te hebben verbeterd, al werden iets meer stoppogingen waargenomen. Gelukkig ondersteunde VWS ook de Artsen Slaan Alarm-campagnes die meer impact lijken te hebben.

Op de winkel gepast

Er is verder een lijst van verboden toxische additieven in tabaksproducten en e-sigaretten gepubliceerd, waarmee meteen een voorgenomen wettelijk verbod op het gebruik van menthol voor inhalatiefacilitatie is geregeld. Twee andere voornemens hebben de periode Van Ooijen niet meer gehaald: een totaalverbod op accessoires die smaak toevoegen aan tabak en het opnemen van vloeipapier en sigarettenhulzen in de Tabaks- en rookwarenwet zodat die ook onder de reclame- en uitstalverboden gaan vallen.

Alles overziend moeten we vaststellen dat Van Ooijen voor wat het tabaksdossier betreft slechts op de winkel heeft gepast. Bij VWS is hard gewerkt om alle voorgenomen beleid in wetgeving om te zetten, maar de nieuwe staatssecretaris begint met een schone lei.