Om supermarkteigenaren die het aanstaande verkoopverbod van tabak willen omzeilen de pas af te snijden, verbiedt de gemeente Utrecht een jaar lang de vestiging van nieuwe tabaksspeciaalzaken. Tabaks- en gemakszaken mogen nog wel. Wethouders van drie grote steden manen het kabinet tot spoed met wetgeving.

Door de webredactie 

De gemeenteraad van Utrecht heeft vorige week vrijdag met een voorbereidingsbesluit zelf stappen gezet om te zorgen dat er in de stad geen nieuwe tabaksspeciaalzaken bij komen. Het is de ambitie van Utrecht dat in 2035 alle kinderen in de stad rookvrij opgroeien en minder dan 5 procent van de inwoners (nog) rookt. Daarom is het van belang dat de beschikbaarheid van rookwaren en het aantal tabaksverkooppunten verminderen.

Per 1 juli 2024 gaat het landelijke verbod op verkoop van rookwaren in supermarkten in. Dat verbod geldt ook voor de ‘shop-in-shop’-constructies, waarbij een deel van de supermarkt wordt ingericht als tabaksspeciaalzaak. Eelco Eerenberg, de Utrechtse wethouder voor Volksgezondheid, signaleert echter een maatschappelijk probleem. “Met het landelijke verbod op verkoop in supermarkten in aantocht, voorzien we dat de markt zich verplaatst: dat ondernemers op zoek gaan naar oplossingen om na juli 2024 tóch tabak te kunnen verkopen”, zegt hij.

Zo is een tabaksspeciaalzaak met een aparte ingang, die niet toegankelijk is vanuit de supermarkt, bijvoorbeeld wel toegestaan. Supermarkten kunnen in de buurt van hun winkels zulke tabaksspeciaalzaken starten om het verbod te omzeilen. TabakNee signaleerde al meer dan 50 voorbeelden van tabakszaken die door supermarktondernemers zijn geopend sinds het verkoopverbod werd aangekondigd. In het dossier verkooppunten houden we een complete lijst bij van nieuwe tabakszaken. In Utrecht vroeg eigenaar Nijhuis van de Albert Heijn aan het Willem van Noortplein op 1 maart van dit jaar nog een vergunning aan om een deel van het magazijn van de winkel te verbouwen tot tabakszaak.

Tabaks- en gemakszaken mogen wel

Het Utrechtse besluit geldt overigens alleen tabaksspeciaalzaken, waar dus alleen rookwaren en hooguit een krant worden verkocht. Nieuwe tabaks- en gemakszaken (Primera, Cigo, Bruna etc.) vallen niet onder het besluit en de meeste supermarkteigenaren besluiten juist zo’n gemaksformule naast hun zaak te openen. Supermarktondernemers zullen daarom niet erg onder de indruk zijn van de Utrechtse actie.

Voorbereidingsbesluit voorkomt nieuwe speciaalzaken

De huidige wet- en regelgeving geeft Utrecht niet de bevoegdheid om op te treden tegen de vestiging van nieuwe tabaksspeciaalzaken. Om dat toch te voorkomen heeft de gemeente de route gekozen van een voorbereidingsbesluit, een ruimtelijke ordeningsinstrument. Waarmee “de huidige situatie voor de hele stad planologisch is bevroren”, aldus Eerenberg. “Daarmee voorkomen we niet alleen dat er nieuwe tabaksspeciaalzaken bij komen, maar bijvoorbeeld ook dat supermarkten die nú tabak verkopen daarmee doorgaan, bijvoorbeeld door met een scheidingswandje en een toegangsdeur vanaf de straat een zelfstandige winkel ín een (deel van de) al bestaande supermarkt te creëren.” Het voorbereidingsbesluit geldt één jaar voor de hele stad.

Niet via achterdeurtjes toch winkels openen

Staatssecretaris Maarten van Ooijen van Volksgezondheid ondersteunt het besluit van de gemeente. In een tweet wees hij erop dat roken hoofdoorzaak is van ziekte en sterfte. “Via een achterdeur nieuwe tabakswinkels openen moeten we dan ook écht niet willen. Ik verwacht dat supermarkten zich houden aan de wet/regelgeving, zonder het opzetten van ongewenste constructies”, aldus de staatssecretaris.

Tweede Kamer wil meer bevoegdheden voor gemeenten

Wethouder Eerenberg wijst erop dat de Tabaks- en Rookwarenwet gemeenten momenteel ‘geen juridische mogelijkheden’ geeft om het aantal tabakszaken te beperken. In een brief die mede is ondertekend door ambtgenoten Faouzi Achbar (wethouder Welzijn in Rotterdam) en Alexander Scholtes (wethouder Publieke Gezondheid en Preventie in Amsterdam), vraagt Eerenberg ‘met klem’ aan staatssecretaris Van Ooijen om twee door de Tweede Kamer aangenomen moties snel uit te voeren. De ene motie, van de Kamerleden Anne Kuik (CDA) en Eva van Esch (PvdD), vraagt om een vergunningplicht waarbij gemeenten een maximumaantal verkooppunten per wijk kunnen hanteren. De tweede motie, van PvdA’er Mohammed Mohandis, vraagt om een onderzoek naar hoe gemeenten juridisch de mogelijkheid kunnen krijgen om de vestiging van nieuwe tabakszaken te beperken. De wethouders willen dat gemeenten bevoegdheden krijgen ‘om paal en perk’ te stellen aan ‘de omzeiling’ door supermarkten van het aanstaande landelijk verkoopverbod en ‘wildgroei in de lokale tabaksmarkt’ (zoals verkoop bij steeds meer gemakszaken en tankstations) te voorkomen.

‘Hopelijk volgen er meer gemeentes’

Kamerlid Mohandis vindt de stappen van Utrecht een “mooie ontwikkeling naar aanleiding van onze motie”, en roept op tot snelle uitvoering daarvan. Kamerlid Anne Kuik, mede-indiener van de vergunningplichtmotie, noemt het Utrechtse besluit in een tweet een “belangrijke stap in opmaat naar een rookvrije generatie. Hopelijk volgen er meer gemeentes.” Utrecht heeft andere gemeenten in het land geïnformeerd over het voorbereidingsbesluit en de VNG-leden een voorbeeld van het besluit gestuurd.