Het kabinet dat viel, verkiezingen met een onverwachte uitkomst, een rechtszaak die toch geen uitsluitsel bracht en een verrassing van Albert Heijn. 2023 werd een jaar van onverwachte wendingen.

Door Bas van Lier

Toen we een jaar geleden kritisch reageerden op de plannen die staatssecretaris Maarten van Ooijen (VWS, CU) voor de tabaksontmoediging presenteerde, konden we niet bevroeden onder welk politiek gesternte we inmiddels leven. In de onbegrijpelijk lange overgangsperiodes voor het verminderen van het aantal verkooppunten van rookwaren – benzinestations in 2030, gemakszaken in 2032 – zagen we weer de invloed van de VVD. Nu moeten we onze hoop op Nieuw Sociaal Contract vestigen om in de onderhandelingen over de kabinetsformatie het preventiedossier te verdedigen tegenover partijen die daarin vooral ‘betutteling’ zien.

Nieuwe maatregelen

2023 was het jaar waarin het ministerie van VWS voortvarend aan de slag ging met de toch redelijk ambitieuze tabaksagenda van Van Ooijen, inclusief de uitvoering van door zijn voorganger Paul Blokhuis ingezet beleid. Het verbod op verkoop op afstand van rookwaren ging per 1 juli in en toen de naleving daarvan tegenviel maakte Van Ooijen zwaardere boetes mogelijk. Het smaakjesverbod voor e-sigaretten liep vertraging op, maar wordt nu over anderhalve week definitief van kracht. Effectieve handhaving van dat verbod wordt cruciaal. Ook is wetgeving in gang gezet die alle nicotineproducten zonder tabak onder de Tabaks- en rookwarenwet brengt, waardoor pogingen van de industrie om daarmee de wet te omzeilen worden verijdeld.

Nicotinezakjes worden definitief verboden

Zoals afgesproken in het regeerakkoord kwam er in april een accijnsverhoging van 1 euro op tabak (€ 1,21 inclusief btw). Volgend jaar gaan de accijnzen nog verder omhoog, mede dankzij een motie van VVD en SGP. De gemiddelde prijs van een pakje sigaretten komt daardoor boven de 11 euro uit. Hoe het na 2024 zal gaan is nu aan de formerende partijen. Prijsverhoging is een van de effectiefste middelen om rokers over te halen om te stoppen en om jongeren te weerhouden om met roken te beginnen. Tabaksgebruik kost de samenleving per saldo 30 miljard euro per jaar. Preventie, bijvoorbeeld in de vorm van structurele accijnsverhoging, levert de samenleving dus geld op.

Alarmerende cijfers rookgedrag jongeren

Dan moet daarnaast wel standvastig worden opgetreden tegen de nicotine-industrie, die uit alle macht langs alternatieve wegen probeert nieuwe generaties te binden aan de uiterst verslavende stof. De jongste cijfers van het Trimbos-instituut over het rookgedrag van jongeren waren wat dat betreft ontluisterend. Die lieten zien dat 21,7 procent van de Nederlandse jongeren en jongvolwassenen (12 tot en met 25 jaar) in het afgelopen jaar een e-sigaret heeft gebruikt. Bijna een derde (27,4 procent) heeft sigaretten gerookt. En 69 procent van de jongeren die maandelijks een e-sigaret gebruiken, roken óók maandelijks sigaretten.

WHO tackelt onhoudbaar lobbyverhaal

Ondertussen blijft de nicotinelobby beweren dat die ‘minder schadelijke’ e-sigaretten en andere alternatieven bedoeld zijn om rokers van het roken af te helpen. Bovenstaande cijfers in aanmerking nemend is dat een onhoudbaar pleidooi, dat inmiddels ook door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) naar het rijk der fabelen is verwezen. Op 14 december deed de WHO een oproep aan landen om hun bevolking te beschermen tegen e-sigaretten. “Er is dringend actie nodig om kinderen en niet-rokers te beschermen tegen e-sigaretten en de gezondheidsschade voor de bevolking tot een minimum te beperken”, schrijft de WHO. “Het is niet aangetoond dat e-sigaretten als consumentenproduct effectief zijn bij het stoppen met tabaksgebruik op bevolkingsniveau. In plaats daarvan is er alarmerend bewijsmateriaal naar voren gekomen over nadelige gevolgen voor de volksgezondheid.”

De WHO zal hier ook sterk op aandringen in de uitgestelde Conference of the Parties (COP10) van de 183 aangesloten landen bij het Kaderverdrag inzake tabaksontmoediging (FCTC), van 5 tot 10 februari 2024 in Panama.

Nieuwe vragen aan Europees Hof

Teleurstellend voor Rookpreventie Jeugd was de beslissing van het College van Beroep voor het bedrijfsleven (CBb) om in de zaak rond de sjoemelsigaret opnieuw vragen te stellen aan het Hof van Justitie van de Europese Unie in Luxemburg. Partijen in die zaak hebben inmiddels hun visie gegeven op de door het CBb voorgestelde vragen. Binnenkort zal duidelijk worden hoe het College daarop reageert. De kans is echter groot dat de zaak die een einde moet maken aan de oneerlijke metingen van teer-, nicotine- en koolmonoxide-emissies van sigaretten nu weer jaren zal voortslepen.

Nederlandse Kanker Agenda

Een positieve ontwikkeling is dat Nederland in navolging van het Europese Beating Cancer Plan, nu ook een Nederlandse Kanker Agenda heeft. Daarin staat het terugdringen van roken boven aan de lijst van 20 actiepunten. De agenda, initiatief van het Nederlands Kanker Collectief, streeft ernaar dat het tabaksgebruik onder volwassenen in 2032 onder de 5 procent ligt, wat 8 jaar eerder is dan het staande kabinetsbeleid.

Albert Heijn is overstag

Nog een positief punt waarmee we het jaar kunnen afsluiten is dat kritiek van Rookpreventie Jeugd en TabakNee op het tabaksbeleid van Albert Heijn effect heeft gesorteerd. In het voorjaar kende TabakNee AH-CEO Marit van Egmond nog de Loden Last 2023 toe vanwege AH’s halsstarrige weigering tabak de deur uit te doen. De supermarkt kondigde in juli aan per 1 januari te stoppen met de verkoop van tabak. Daarmee loopt het bedrijf vooruit op het verwachte verkoopverbod van rookwaren bij supermarkten per 1 juli volgend jaar. AH liet deze week in een persbericht weten dat franchisenemers is gevraagd het voorbeeld te volgen, maar dat het ze vrij staat door te gaan met de verkoop van tabak zolang de wet dat toestaat. Hetzelfde geldt voor de tankstations van BP, die als franchisenemers een AH to go exploiteren. AH zegt in het persbericht – in tegenstelling tot de suggestie die TabakNee daarover wekte – geen geld te verdienen aan de tabak die daar wordt verkocht.

Inmiddels maakten franchisers in West-Friesland en Zeist bekend het voorbeeld te volgen. Maar multi-franchiser Gerard van Tweel in Nijkerk houdt vast aan tabak zolang het kan en opende ook alvast een tabakszaak naast de winkel in Nijkerk. Ook naast zijn andere winkels zal hij tabakszaken neerzetten, vertelde hij aan Quote. “Je kunt er moreel gezien heel wat van vinden”, zegt hij. “Wij als ondernemers kijken echter naar de behoefte en zolang die er is, kijk je naar mogelijkheden.”

Wat 2024 verder gaat brengen zullen we zien. TabakNee houdt een weekje rust, maar neemt in het nieuwe jaar de handschoen weer op en blijft de ontwikkelingen hier en in de wereld op de voet volgen. Voor nu fijne feestdagen en alvast een gelukkig nieuwjaar.

tags:  jaaroverzicht | Kanker Agenda | NSC | COP10 | preventiebeleid | online-verkoop | AH | Europees Hof | FCTC-verdrag | sjoemelsigaret | Trimbos | WHO | politiek | accijnsverhoging | VVD | tabaksontmoediging