TabakNee draagt al tien jaar bij aan bewustwording over de lobby- en marketingtactieken van de tabaksindustrie. ‘Naming and shaming’ is een effectieve manier gebleken om de aandacht te vestigen op een industrie die kinderen verslaafd maakt aan nicotine en alleen al in Nederland 20.000 dodelijke slachtoffers per jaar maakt. Bij het tienjarig bestaan lanceert TabakNee een ‘prijs’ voor de handlanger die hiervoor medeverantwoordelijkheid draagt.

Door Bas van Lier

Vandaag is het tien jaar geleden dat TabakNee begon met berichten over de lobby van de tabaksindustrie. De introductie veroorzaakte destijds een ware mediastorm. Politici en opiniemakers reageerden geschokt en verontwaardigd of juist lovend op de manier waarop (ex-)politici en andere hoogwaardigheidsbekleders werden ontmaskerd als handlangers en pleitbezorgers van de tabaksindustrie. ‘Naming and shaming’ was totaal ongepast, vonden vooral de mensen die het betrof. Opeens stonden mensen als toenmalig minister van Volksgezondheid Edith Schippers (VVD), haar voorganger Elco Brinkman (CDA), ex-minister van Defensie en oud-senator Hans Hillen (CDA), emeritus-hoogleraar sociaal recht Irene Asscher-Vonk en Tweede Kamerlid Arno Rutte (VVD) te kijk als kompanen van de tabaksfirma’s, de distributeurs en tabakswinkels.

De lancering van TabakNee haalde de journaals van NOS en RTL, was op de radio het gesprek van de dag, de kranten wijdden er hun hoofdredactionele commentaren aan en columnisten pakten het onderwerp gretig op. Destijds zetten we alle reacties bij elkaar in een artikel ‘TabakNee in het nieuws’. Het interview dat Matthijs van Nieuwkerk in De Wereld Draait Door met longarts Pauline Dekker hield over de frontale aanval op de tabakslobby laat goed het ongemak zien waarmee de site werd ontvangen, maar tegelijk de overtuiging en vastberadenheid waarmee Dekker de noodzaak van de site verdedigde.

Jongeren moeten beschermd worden

De longartsen Wanda de Kanter en Pauline Dekker, destijds beiden werkzaam in het Rode Kruis Ziekenhuis in Beverwijk, hadden vier jaar eerder al hun stichting Rookpreventie Jeugd opgericht. Zij zagen zoveel slachtoffers van de tabaksindustrie in hun spreekkamers, dat ze besloten in actie te komen. Aanvankelijk met het stophulpboek voor rokers, Nederland stopt! Met roken, totdat ze zich realiseerden dat de ramp van 20.000 tabaksdoden per jaar in Nederland alleen is te voorkomen als er geen nieuwe rokers meer bij komen. Jongeren moeten beschermd worden tegen een nicotineverslaving.

Twee collega’s uit het medische veld, emeritus-hoogleraar psychologie aan de UvA en oud-medewerker van het Antoni van Leeuwenhoek/Nederlands Kanker Instituut Frits van Dam, en radioloog en epidemioloog Lukas Stalpers, verbonden aan het AMC, nu UMC Amsterdam, zagen de dappere optredens van De Kanter en Dekker in de media, maar beseften dat er meer nodig was om werkelijk invloed te krijgen. Zij zochten contact met de longartsen en stelden voor een website te beginnen die via onderzoeksjournalistiek de lobby van de tabaksindustrie in Nederland bloot zou leggen.

Innige banden tussen overheid en tabaksindustrie

De knal rond de introductie zette TabakNee direct op de kaart. Onder leiding van Van Dam legde een team van enkele journalisten systematisch de invloed van de industrie op het Nederlandse en internationale tabaksontmoedigingsbeleid vast. Destijds zat de industrie nog regelmatig bij de ministeries van Volksgezondheid (VWS) en Financiën aan tafel, maar ook toen al liet zij frontgroepen protesteren tegen beleid. Zo lukte het via een door de industrie georkestreerde actie van café-eigenaren om bij ‘minister van tabak’ Edith Schippers – de term komt uit de gelijknamige aflevering van het BNNVARA-programma Zembla – een uitzondering op het rookverbod in de horeca te bewerkstelligen voor kleine cafés. Schippers stopte ook de overheidscampagnes tegen roken, en haalde de vergoeding voor medicijnen die helpen bij het stoppen met roken uit de zorgverzekering. Na de Zembla-uitzending uit 2011, waarin Dekker en De Kanter ook aan het woord komen, moest Schippers het tabaksdossier overdoen aan staatssecretaris Martin van Rijn (PvdA).

Eerste overwinning: VWS sluit deur voor lobby

De jaren daarna zagen een effectief samenspel van mediaoptredens van Dekker en De Kanter, onthullingen op TabakNee, campagnes als Rookalarm en Sick of Smoking en rechtszaken. De rechtszaak tegen de staat over toepassing van artikel 5.3 van het internationale Kaderverdrag inzake tabaksontmoediging van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO-FCTC) werd, hoewel formeel niet gewonnen, een eerste succes. TabakNee liet de buitenwereld zien hoezeer contacten van de tabaksindustrie met de overheid tegen de bepaling van het FCTC-artikel in gemeengoed waren. Toenmalig staatssecretaris Van Rijn kon onder invloed van de rechtszaak en de berichtgeving daarover op TabakNee en de algemene pers niet anders dan erkennen dat de overheid zich aan het door haar ondertekende verdrag diende te houden. Een ‘doorbraak’, noemden hoogleraar Tabaksontmoediging Marc Willemsen en kinderarts Jasper Been dit in een recent artikel in Nature over het Nederlandse ontmoedigingsbeleid. “De tabaksindustrie verloor haar insider-positie en de balans tussen de tabaksbestrijdingsbeweging en de coalitie van de tabaksindustrie verschoof veel meer in het voordeel van het gezondheidsnetwerk”, schrijven zij. Sinds de brief van Van Rijn is de deur bij de overheid dicht, al moet de Tweede Kamer er nog steeds van worden overtuigd dat het contactverbod ook voor Kamerleden geldt.

Net zo hebben de aangifte tegen de tabaksindustrie met Anne Marie van Veen en Lia Breed, beiden ziek geworden en inmiddels overleden door het roken, en de nog lopende handhavingszaak rond de sjoemelsigaret voor veel aandacht en bewustwording bij politiek en publiek gezorgd. Er zullen er niet veel meer zijn die niet weten dat de tabaksindustrie met gaatjes in de filters de metingen van de gifuitstoot van sigaretten gunstiger weet voor te stellen dan wat rokers in werkelijkheid inhaleren.

Ophef over aanval op KPMG-commissaris Jolande Sap

TabakNee is een uitgave van Rookpreventie Jeugd, maar werkt – onafhankelijk op basis van een eigen redactiestatuut. Dat kan soms tot ongemakkelijke situaties leiden. In mei 2018 riepen we in een opinieartikel op de site VWS op om oud-GroenLinks-fractievoorzitter Jolande Sap te vervangen als voorzitter van de gespreksgroep die de tabaksparagraaf van het Nationaal Preventieakkoord moest voorbereiden. Sap is immers ook commissaris van accountants- en advieskantoor KPMG, dat periodiek voor Philip Morris een rapport opstelt over de illegale tabaksmarkt. Die onderzoeken worden echter door Philip Morris zelf gemanipuleerd en zijn daardoor volstrekt onbetrouwbaar.

De oproep om Sap te vervangen leidde tot een breuk met KWF Kankerbestrijding, destijds geldschieter van Rookpreventie Jeugd, en de Alliantie Nederland Rookvrij, een brede coalitie van KWF, het Longfonds, de Hartstichting en een groot aantal andere partijen. Het scherpe standpunt op TabakNee werd Dekker en De Kanter verweten, die uit de alliantie werden gezet en geen subsidie meer kregen. Die excommunicatie zorgde evenwel voor weer eens een mediastorm, die liet zien hoeveel krediet Rookpreventie Jeugd inmiddels had opgebouwd: De Kanter en Dekker kregen enorme bijval en nieuwe donaties stroomden daarna binnen. Inmiddels is Rookpreventie Jeugd weer onderdeel van netwerk Nederland Rookvrij, opvolger van de Alliantie, en wordt er met de Gezondheidsfondsen voor Rookvrij veelvuldig overlegd en samengewerkt.

Steeds opnieuw de lobby duiden

‘Frappez toujours’, was het adagium van Frits van Dam, die in 2021 tot ons grote verdriet na een langdurige ziekte overleed. Al tien jaar, in bij elkaar al meer dan 2.700 artikelen, laat TabakNee steeds opnieuw zien hoe de lobby voor de nicotine-industrie in elkaar steekt, welke personen, bedrijven en organisaties zich voor die lobby lenen en wat de overheid moet doen om deze lobby de wind uit de zeilen te nemen. In het samenspel met de activiteiten van Rookpreventie Jeugd heeft dat zonder twijfel bijgedragen aan een sterk veranderende publieke opinie over de tabaksindustrie, over roken als verslavingsziekte en de noodzaak om de jeugd daartegen te beschermen. De laatste jaren groeit ook heel duidelijk de bijval van de medische beroepsgroep, die steeds luider roept om extra maatregelen tegen de nicotine-industrie.

De constante druk vanuit Rookpreventie Jeugd en TabakNee heeft zijn uitwerking op het ontmoedigingsbeleid niet gemist. Sinds de oprichting van TabakNee is de leeftijdsgrens voor de aankoop van tabak en alcohol van 16 naar 18 jaar gegaan, gingen de accijns een aantal keren omhoog, kregen we neutrale verpakkingen voor sigaretten, zijn e-sigaretten onder de tabakswet gebracht, zijn rookverboden op schoolterreinen ingevoerd, is het uitstalverbod voor tabak in supermarkten en tabaks- en gemakszaken ingevoerd, zijn tabaksautomaten verboden, en rookruimtes in horeca en bedrijven gesloten. In het verschiet liggen het verbod op onlineverkoop van rookwaren, het verbod op smaakjes in e-sigaretten, het verkoopverbod voor supermarkten en in verder verschiet voor tankstations en tabaks- en gemakszaken.

Maar helaas kent de industrie de Frappez toujours-strategie ook en zagen we in recente jaren hoe oude tactieken worden toegepast op nieuwe producten. Het zorgelijke daarvan is dat de langzame maar gestage daling in het jeugdroken plots stagneerde. Er blijft dus werk aan de winkel voor TabakNee en geheel in overeenstemming met onze beginselen komen we komende week met de longlist voor een nieuwe onderscheiding voor de persoon of organisatie die de zwaarste medeverantwoordelijkheid draagt voor de 20.000 mensen die jaarlijks in Nederland sterven aan de gevolgen van roken. Een prijs dus die de kompanen van de tabaksindustrie opnieuw in de schijnwerpers zet.

tags:  jubileum | Frits van Dam | Rookpreventie Jeugd | Pauline Dekker | KPMG | media | tabaksdoden | politiek | Wanda de Kanter | tabakslobby | tabaksindustrie | VWS