Deze week bestaat TabakNee vijf jaar. Wat heeft de website in deze tijd bereikt?
Oftewel, wat hebben zo’n 1200 artikelen en de bijna 1,5 miljoen pageviews teweeggebracht? In dit lustrumverjaardagsartikel leest u over de impact van TabakNee. Kamervragen over de tabakslobby, tabakslobbyisten die niet meer welkom zijn op de ministeries en nog veel meer... 


Door de webredactie

Het is 11 maart 2013. TabakNee is amper gelanceerd of de site gaat plat door een hausse aan bezoekers. Alle media, tot aan het NOS Journaal toe, besteden aandacht aan dit voor Nederland unieke initiatief van Stichting Rookpreventie Jeugd: een website die door naming & shaming de tabakslobby blootlegt.

Bij de lancering van de site waren velen verrast dat Irene Asscher-Vonk commissaris is bij de tabaksfirma Philip Morris Holland (sinds 24 augustus 2007). Asscher-Vonk, emeritus hoogleraar sociaal recht, was vele jaren kroonlid van de Sociaal-Economische Raad en is commissaris bij diverse grote bedrijven. Zij is nog steeds commissaris bij de tabaksfirma en trekt zich dus niets aan van de maatschappelijke ontwrichting die dit bedrijf teweegbrengt. Dat geldt ook voor al die andere tabakspushers die TabakNee in de loop der jaren in het vizier kreeg.

Markant

Er verschenen markante profielen in onze goed bezochte profielen-galerij, artikelen over de mensen achter de lobby. Neem lobbyprofessor Rinus van Schendelen van de Rotterdamse Erasmus Universiteit die zijn onderzoek financiert met het geld dat hij verdient door de tabaksindustrie te adviseren. Of oud-topambtenaar Jos Draijer die eerst namens het ministerie van Volksgezondheid internationaal overlegde over het ook door Nederland ondertekende anti-rookverdrag FCTC, maar die vervolgens adviseur werd bij Philip Morris.
Ook gaven we een gezicht aan tabakslobbyisten die graag onder de radar blijven, die liever niet aan de grote klok hangen dat ze voor de tabaksindustrie werken. 
Dat tabakslobbyisten deze rubriek vrezen, werd duidelijk toen Arnoud Ongerboer de Visser (woordvoerder van tabaksgigant Japan Tobacco International) in het tv-programma Haagse lobby van 12 oktober 2017 verkondigde dat TabakNee moest ophouden met haar ‘naming and shaming’. Volgens hem zouden “mensen die hij kent” (lees: collega-tabakslobbyisten) bedreigd zijn, nadat hun profiel op TabakNee was verschenen.

De redactie van TabakNee legt de lat hoog. Zij “houdt de tabakslobby scherp in de gaten, onthult en ontmaskert, brengt nieuws, komt in actie en zit beleidsmakers op de huid om tabak, het meest dodelijke consumentenproduct ooit, tot geschiedenis te maken”. We kijken terug op vijf jaar TabakNee en wat we van deze ambitie tot nu toe hebben waargemaakt. Maar eerst gaan we in op de vraag hoe TabakNee is ontstaan.

Achtergrond

In 2012 werkte de Stichting Rookpreventie Jeugd (SRPJ) aan de campagne Rookalarm. Het doel van deze campagne was om te voorkómen dat jongeren gaan roken. De tabaksindustrie speelt een belangrijke rol bij jeugdroken, maar er was nog maar weinig bekend was over hun tactieken en netwerken. In die tijd ontstond het idee voor TabakNee. Beide projecten zijn mogelijk gemaakt dankzij financiering door KWF Kankerbestrijding.

Het doel van de SRPJ is om van roken geschiedenis te maken: “Roken doodt, overheid doe wat!” Daarom moeten politici en beleidsmakers gaan inzien dat tabak elk jaar opnieuw een enorme ramp veroorzaakt: elk jaar sterven 20.000 Nederlanders door tabak en nog veel meer mensen worden er ziek door. Ongeveer honderd kinderen in Nederland beginnen elke week met roken. Zij worden door de tabaksindustrie de replacement-smokers genoemd, die de tabaksdoden moeten vervangen om de winsten hoog te houden. 

TabakNee is een integraal onderdeel van de SRPJ en daarmee verbonden met de activiteiten van de longartsen Wanda de Kanter en Pauline Dekker, die voor hun interviews en lezingen et cetera aangewezen zijn op het grondige speurwerk van de redactie van TabakNee. De website op haar beurt heeft de twee longartsen nodig. Als inhoudelijke experts, maar ook om alle onthullingen zo breed mogelijk in de samenleving te kunnen verspreiden.

Op TabakNee staan geen verhalen over de ellende die tabaksgebruik teweegbrengt en er wordt geen vinger opgeheven naar rokers, die immers slachtoffers zijn van de tabaksindustrie. TabakNee probeert duidelijk te maken welke personen en instanties verantwoordelijk zijn voor het falende tabaksontmoedigingsbeleid in Nederland. Fijn dat we versterking hebben gekregen van de Onderzoeksredactie Tabak van het NTvG waarvan we regelmatig stukken overnemen.

Dekmantel-organisaties

Hebben we de tabakslobby in kaart gebracht? Welke organisaties zijn hierbij betrokken? Het was niet makkelijk om dit netwerk bloot te leggen. Gelukkig kon TabakNee voortbouwen op het werk van onderzoeksjournalist Joop Bouma die in zijn boek 'Het rookgordijn' de geschiedenis van de tabaksindustrie in Nederland heeft onderzocht. En op het baanbrekende werk van Robert N. Proctor, professor History of Science verbonden aan Stanford University, die het boek 'Golden Holocaust' schreef. Proctor is wereldwijd de grootste autoriteit op het gebied van de geschiedenis van de tabaksindustrie. Ook maakten we dankbaar gebruik van de vierdelige serie over de tabakslobby in Vrij Nederland, geschreven door de onderzoeksjournalisten Ivo van Woerden en Stella Braam.

De tabaksindustrie blijkt gebruik te maken van zogenaamde ‘dekmantel-organisaties’, clubs die zich op het eerste gezicht niet presenteren als een lobbyorganisatie en vaak als respectabel te boek staan, zoals bijvoorbeeld werkgeversorganisatie VNO-NCW of de BOVAG. Deze organisaties kunnen onder de dekmantel van hun ‘respectabiliteit’ in het Haagse makkelijk een goed woordje voor de tabaksindustrie doen.

Schemerzone

De redactie van TabakNee stuitte bij haar onderzoek ook op een gesloten bolwerk van belangenorganisaties, stichtingen en bv’s, een schemerzone van waaruit de tabaksindustrie voor buitenstaanders onopgemerkt bij overheid en politiek kan binnenkomen. 
Zo onthulde TabakNee in haar 11-delige serie over ‘Het Tabakssyndicaat’ dat achter postbus 262 te Leidschendam een heel syndicaat schuilgaat van allerlei tabakslievende stichtingen, supermarkten (CBL), de belangenorganisatie van de kleine tabakswinkeliers (NSO), Detailhandel Nederland, en de tabaksindustrie die voor tabak lobbyen, bijvoorbeeld tegen de beperking van het aantal verkooppunten van tabak.

In de Tabakslobby voor Dummies probeert TabakNee inzicht te verschaffen hoe vernuftig de tabakslobby soms in elkaar steekt, zonder overigens te pretenderen de hele lobby definitief en volledig in kaart te hebben gebracht. Elk jaar weer worden we verrast door ‘nieuwe loten aan de lobbystam’. Recent nog de lobby van tabaksfirma Philip Morris voor de zogenaamd minder schadelijke smeltsigaret IQOS. En in 2017 ontdekte TabakNee dat er een ‘papieren sluiproute’ is voor shagtabak, waarmee de reclamebeperkingen die de Tabakswet oplegt worden omzeilt: vloeitjes! Rizla en Mascotte (makers van de bekende vloeitjesmerken) staan met hun ‘gezellige dampkringen’ op jongerenfestivals in Nederland.

Rechtszaak tegen de Staat

Hebben we de lobby enigzins kunnen beteugelen? Wij denken van wel, maar daar was wel een rechtszaak voor nodig. In 2013 bevroegen twee TabakNee-redacteuren via de Wet openbaarheid van bestuur zowel het ministerie van VWS als dat van Financiën over hun contacten met de tabaksbranche. 
Tabakslobbyisten bleken welkome gasten op die ministeries, terwijl dat niet (meer) mag, op grond van het eerder genoemde internationale FCTC-verdrag, een initiatief van de Wereldgezondheidsorganisatie. Ook Nederland heeft dit ondertekend en daarmee beloofd de tabaksbranche geen invloed te geven op de totstandkoming van haar rookontmoedigingsbeleid. 
Omdat uit de opgevraagde documenten bleek dat de Nederlandse overheid het FCTC-verdrag stelselmatig had overtreden, daagde de SRJP op 8 september 2014 de Nederlandse staat voor de rechter. Dat leverde een lawine aan publiciteit op.

Verloren en gewonnen

Hoewel de rechter de eis van de SRJP niet ontvankelijk verklaarde, werd met de rechtzaak en sich toch een wereld gewonnen. Onder druk van de procedure ​stuurde het ministerie van Volksgezondheid vrijwel meteen de notitie 'Verduidelijking invulling artikel 5.3 WHO-Kaderverdra​g' aan de Eerste en Tweede Kamer. Daarin staan regels waaraan alle lagen van de overheid zich aan moet houden bij haar omgang met de tabaksindustrie. En er volgde een instructiebrief voor gemeenten en provincies, waarin de staatssecretaris uitlegde wat dit internationale rookontmoedigingsverdrag voor hun betekent: u mag niet samenwerken met de tabaksindustrie. 

Bovendien moesten de ministeries documenten op hun websites publiceren die de eventuele contacten met de tabaksindustrie beschrijven. TabakNee volgt deze publicaties vanaf 2016 in de rubriek: ‘De Transparantie-files’. Onze conclusie: echt transparant is het nog niet, maar er is een begin gemaakt.

Dat we de tabakslobby inderdaad een beetje hebben kunnen afremmen, blijkt als een van de destijds bekendste tabakslobbyisten in Nederland, Willem Jan Roelofs, in mei 2016 in het Algemeen Dagblad en op de website Follow the Money zegt dat hij een dichte deur aantreft op de ministeries dankzij de rechtszaak van de SRJP tegen De Staat.

Lobby tegen display-ban tabaksspeciaalzaken mislukt


TabakNee heeft jaar in jaar uit gepleit voor het afdekken van tabak. Zeker moet dat in de supermarkt, waar tabak niet zelden bij snoepgoed en medicijnen staat, zodat kinderen kunnen concluderen dat tabaksproducten blijkbaar heel normaal zijn. Samen met de SRJP en het KWF protesteerden we hiertegen. Gevolg: in 2020 moeten de supermarkten hun tabakswaren afgedekt hebben, in 2022 volgen de tankstations, tabaksautomaten worden verboden.

Er wordt een uitzondering gemaakt voor tabaksspeciaalzaken. Alle tabaksspeciaalzaken? 
Nee, want het is TabakNee gelukt om te bewerkstelligen dat in de tabaksspeciaalzaken die tegelijkertijd een zogenaamd 'pakketafhaalpunt' zijn, straks alle tabakswaren net als in de supermarkten en de pompstations afgedekt moeten worden. Staatssecretaris Paul Blokhuis (Volksgezondheid) besloot dat op 11 januari 2018  naar aanleiding van Kamervragen over ons artikel: Afhaalpunten pakketpost misbruikt door tabaksbranche.

TabakNee reed de tabaksindustrie wel vaker in de wielen. Zo kreeg Philip Morris in 2017 een boete nadat TabakNee een klacht tegen haar had ingediend bij de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) vanwege een ongeoorloofde advertentie in het Haarlems Dagblad waarin Philip Morris haar zogenaamd minder gevaarlijke HeatStick (IQOS) promootte.

TabakNee en de Tweede Kamer

In haar vijfjarig bestaan wordt TabakNee in Den Haag als een belangrijke bron van informatie gezien en veelvuldig geciteerd tijdens Kamerdebatten. Kamerleden van verschillende politieke partijen (SP, CU, D66, PvdA, CDA) grijpen regelmatig de artikelen op TabakNee aan om Kamervragen te stellen. Dat begon al in 2013, toen TabakNee onthulde dat de handhaving van de leeftijd waarop je tabak mag kopen, volledig faalt. Het bleek dat de cijfers bij de waakhond NVWA over een aantal jaren ontbraken. Hierna stelde het Tweede Kamerlid Pia Dijkstra Kamervragen en zo kwam dit thema in één klap in het Binnenhof op de kaart.

Een ander voorbeeld: in de zomer van 2015 berichten wij over een door Van Rijn verzwegen ​overleg met NSO​, de brancheorganisatie voor de kleine tabakswinkeliers die nauw verweven is met de tabaksindustrie. Na​ deze publicatie volgden Kamervragen. Uit de ​antwoorden​ hierop bleek dat VWS in haar contacten met de tabaksindustrie de wettelijke vereiste voorwaarden zoals geformuleerd in het FCTC-verdrag nog steeds niet volledig in het vizier had. 

Parlementsleden maakten niet alleen voor Kamervragen gebruik van informatie op TabakNee. Ook voor de in december 2017 ingediende én aangenomen motie waarin de regering wordt verzocht voortaan een toetsing te doen plaatsvinden voordat een nieuw tabaksproduct op de markt verschijnt gebruikten zij TabakNee als kennisbank.

JTI na Kamervragen weg uit Green Deal

Japan International Tobacco (JTI) financierde een deel van de actie Schone Stranden, onderdeel van Green Deal, een samenwerking tussen de overheid en allerlei maatschappelijke organisaties en bedrijven. Bij deze peuken-opraap-actie hoopte JTI good will te kweken bij zowel de overheid als het grote publiek. Naar aanleiding van een artikel op TabakNee ('Rijksoverheid werkt samen met tabaksindustrie') stelde D66 Kamervragen over de samenwerking. Daarop besloot de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu die samenwerking te beëindigen, al duurde dat vervolgens wel even.

TabakNee en gemeenten

Ook op gemeentelijk niveau hebben we invloed gehad. In 2015 kwam TabakNee een (verboden) samenwerking tussen diverse gemeenten en de tabaksindustrie op het spoor. Zo maakte Katwijk samen met tabaksfirma JTI de stranden peukenvrij. Ook Rotterdam, Utrecht, Den Haag en Breda gingen in de fout: bij het bestrijden van sigarettenpeuken op straat bleken zij samen te werken met tabaksproducenten JTI en BAT. 
De lokale Katwijkse politieke partij Hart Voor Katwijk stelde, in juni 2015, vragen aan het Katwijks College over de campagne​ ​ “Laat je peuk niet alleen”​, naar aanleiding van “een e-mail die we kregen van de stichting​ ​TabakNee​ over de campagne”.
TabakNee bracht op 27 november 2015 verheugend nieuws: ​Katwijk stopt als eerste gemeente met die samenwerking met de tabaksindustrie​.  
Toch blijft het een hardnekkig fenomeen, onze collega’s van de Onderzoeksredactie Tabak deden in Zandvoort een steekproef om te kijken of de reclame van JTI nog aanwezig was en telde aan de boulevard en op het strand op een afstand van een paar honderd meter 50 keer reclame voor JTI.

Ook vermeldenswaardig: na kritische artikelen (in 2014 en 2016) op TabakNee heeft de provincie Groningen haar sponsorrelatie met tabaksgigant BAT verbroken. 

ABP stopt tabaksbeleggingen


Nog een mooi resultaat waaraan TabakNee heeft mogen bijdragen, samen met onder meer KWF en SRPJ: pensioenfonds ABP is begin 2018 gestopt met haar beleggingen in tabak. Dat had wat voeten in de aarde. Vanaf het prille begin heeft TabakNee samen met de SRPJ veel gepubliceerd én actiegevoerd tegen deze dood en verderf zaaiende beleggingen. Eind november 2014 bijvoorbeeld meldde de Algemene Onderwijsbond dat zij op verzoek van TabakNee de tabaksbeleggingen van pensioenfonds ABP aan de kaak ging stellen. Het was het begin van een stortvloed aan acties van zowel de SRPJ als TabakNee.

ABP-woordvoerder Jos van Dijk zei in 2016: “We zijn continu in discussie over beleggingen …vanwege de toenemende maatschappelijke druk, mede door TabakNee.”
We maakten ook zelf nieuws door een bezoek aan pensioenfonds ABP te brengen voor een interview over hun tabaksbeleggingen. Dagblad Trouw nam het artikel over en koppelde er een opinieonderzoek aan (52 procent van de 1400 respondenten bleek te vinden dat tabaksbeleggingen onethisch zijn).

TabakNee en het brede publiek


TabakNee wil dat de streken van de tabakslobby en het falende rookontmoedigingsbeleid van de overheid onder een breed publiek bekend worden. Wij denken dat dit redelijk is gelukt. Een belangrijke factor is het feit dat onze kennis over de tabakslobby door de longartsen Wanda de Kanter en Pauline Dekker in zowat alle talkshows, radioprogramma’s en kranten werd verspreid.

Soms werden we verrast door de publiciteit over een artikel op de site. Wilt u de tabak uit uw supermarkten halen, om te beginnen uit zicht? Met een open brief​ (16 maart 2015) aan supermarkt Jumbo, waaraan tot en met in het RTL Journaal aandacht werd besteed, zette TabakNee en de SRPJ de display-ban in één klap voor het grote publiek op de kaart.
Ook werkten we voor diverse publicaties samen met bijvoorbeeld EenVandaag. Begin 2014 bijvoorbeeld kreeg TabakNee interne documenten van de lobby van Philip Morris in Brussel in handen. Dat verschafte een uniek kijkje in de Brusselse tabakslobby-keuken. Ook EenVandaag besteedde hier uitgebreid aandacht aan.

Kassa en Radar

Op onze ontdekkingsreis naar de streken van de tabakslobby bereikten we in 2017 zelfs een massapubliek. Bijvoorbeeld toen wij meldden dat de tabaksindustrie grote invloed heeft op de officiële meetmethodes waarmee overheden het gehalte schadelijke stoffen in sigaretten controleren. Zeven van de negen leden van de werkgroep van de NEN, die adviseert over de keuringsmethode van sigaretten, worden geleverd door tabaksfabrikanten. Het tv-programma Radar Extra ging dieper op de zaak in. Massamedia deden in 2017 vaker een beroep op de goede informatie van TabakNee, zoals bijvoorbeeld de televisieprogramma’s Kassa, Radar en Haagse Lobby.

Nieuwsbrief

Vermeldenswaardig is ook onze tweewekelijkse nieuwsbrief met ruim 1500 abonnees, die de website altijd weer veel extra bezoekers oplevert. Tot deze abonnees behoren alle belangrijke kranten, zoals NRC, Trouw, de Volkskrant, AD, Parool en de Telegraaf. Nieuwsbrengers zoals ANP, Novum en Nu.nl, maar ook tv-programma’s als Zembla, DWDD, Altijd Wat en EenVandaag. Ook geabonneerd zijn diverse (hoge) ambtenaren van het ministerie van VWS, Tweede Kamerleden van PvdA, VVD, D66, CDA, GroenLinks, SP, CU, SGP en de Commissie VWS van de Tweede Kamer. Uit uitspraken van tabakslobbyisten blijkt regelmatig dat ook zij de nieuwsbrief lezen. 

Aangifte tegen de tabaksindustrie

Natuurlijk is er dan ook nog de spraakmakende aangifte tegen de tabaksindustrie, al heeft TabakNee hier slechts een bescheiden rol in gespeeld. Strafrechtadvocaat Bénédicte Ficq deed de aangifte namens een hele trits organisaties en rechtspersonen. Het Openbaar Ministerie heeft op 22 februari 2018 bekend gemaakt de tabaksindustrie niet te willen vervolgen. De aangevers reageerden strijdvaardig en kondigden aan via een artikel 12 procedure bij het gerechtshof het Openbaar Ministerie alsnog tot vervolging te willen dwingen. Op TabakNee wordt regelmatig over de rechtszaak gepubliceerd en daarmee is de site een informatiebron voor geïnteresseerden.

Professor René Bernards, onderzoeker bij het Nederlands Kanker Instituut, formuleerde het in De Wereld Draait Door als volgt: “Roken is een kwestie van voortschrijdend inzicht. Maatschappelijk beginnen we nu steeds meer te begrijpen dat roken geen vrije keus is, maar het openbaar ministerie moet dat nog even doorkrijgen. Op een gegeven moment krijg je een breed maatschappelijk momentum, dat krijg je hier ook. Vroeger of later gaat het de goede kant op. Dat is gewoon een kwestie van tijd en blijven duwen en blijven proberen.” 


Aan die maatschappelijke discussie wil TabakNee haar steentje blijven bijdragen. 


 

tags:  politiek | lobbyist | kamervragen | tabakslobby | antirookbeleid | tabaksontmoediging