De Foundation for a Smoke-Free World presenteert zich als bondgenoot in de strijd tegen tabaksverslaving, maar in werkelijkheid is het een lobbyvehikel voor heatsticks, opgezet door Philip Morris. Kritische anti-tabaksorganisaties moeten dan ook niets hebben van pogingen van deze ngo om de banden aan te halen.

Door Berna van Vilsteren en Eveline Lubbers*

Eind 2017 mengde de Foundation for a Smoke-Free World (FSFW) zich in de strijd voor een rookvrije generatie. Het presenteert zich als een onafhankelijke non-profitorganisatie die initiatieven wil helpen om roken wereldwijd uit te bannen. Al snel na de oprichting bleek dat FSFW een budget van bijna een miljard dollar voor twaalf jaar te besteden heeft, rechtstreeks afkomstig van de bankrekening van Philip Morris International (PMI). TabakNee schreef al in 2017 hoe de stichting onderzoekers en gezondheidsactivisten uitnodigde om subsidie aan te vragen in een poging verdeeldheid te zaaien.

Bekend met de lobbytactieken van de tabaksindustrie, prikt Anna Gilmore, hoogleraar Public Health aan de universiteit van Bath, ook snel door de façade. Als researchpartner in STOP, een nieuwe watchdog van de tabaksindustrie, is haar vakgroep verantwoordelijk voor de website Tobacco Tactics, die de tactieken van de tabaksindustrie profileert. Onlangs werden ze op de website van FSFW gezet als bondgenoot in de strijd – en dat pikte Gilmore niet.

Belangrijke pr-rol

Vorig jaar onthulde Gilmores team in The Lancet dat FSFW in 2018 meer aan public relations uitgaf (7,5 miljoen dollar) dan aan onderzoek (6,4 miljoen dollar). Wat de groeiende consensus versterkt dat FSFW een belangrijke pr-rol heeft voor PMI.

Ook de Wereldgezondheidsorganisatie nam meteen afstand van de organisatie en raadde overheden aan hetzelfde te doen. In het FCTC-verdrag (Framework Convention on Tobacco Control) van de WHO verbinden aangesloten landen zich via artikel 5.3 expliciet aan de bescherming van anti-tabaksbeleid tegen iedere mogelijke invloed van de industrie. Industriegeld is dan ook taboe.

Door de draaideur

Het FSFW-programma wordt geleid door Derek Yach, die van 1995 tot 2004 voor de WHO werkte en daar een van de architecten van het FCTC-verdrag was. Zijn WHO-verleden is een mooi uithangbord voor de door de tabaksindustrie gesteunde Foundation. In een interview met TabakNee in 2017 claimt Yach dat hij PMI heeft voorgesteld een onafhankelijke stichting op te zetten om met de “beste peer reviewed-wetenschap” de strijd tegen roken te versnellen.

De overstap van Yach naar de tabaksindustrie is op zijn minst opmerkelijk te noemen. Yach is terdege doordrongen van de wijze waarop de industrie decennialang twijfel zaaide over gezondheidsgevaren van roken en meeroken. In een artikel in The American Journal of Health uit 2001 waarschuwt hij beleidsmakers waakzaam te blijven op zogenaamd onafhankelijke wetenschappers en hun banden met de industrie. Nu is hij ook door de draaideur gestapt, maar Yach vindt zichzelf beslist niet naïef en zegt onverminderd kritisch te blijven op de tabaksindustrie.

Heatsticks

PMI worstelt met de geloofwaardigheid van zijn rol in rookontmoediging en zijn verdienmodel, zo blijkt uit een in 2014 uitgelekte strategie: “De toekomst van de tabaksindustrie wordt onder druk van toenemende regelgeving en ngo’s niet gemakkelijk. Roken wordt in toenemende mate sociaal onacceptabel.” Om de toekomst van het bedrijf niet in gevaar te brengen, gaat PMI zich richten op sigarettenvervangers zoals de heatstick IQOS, waarin tabak niet wordt verbrand, maar verhit.

De tabaksindustrie kwalificeert deze heated tobaccco products (HTP) als minder schadelijk voor de gezondheid, maar die aanduiding is omstreden in de wetenschap. De onenigheid gaat niet alleen over de gezondheidsschade, ook is er verschil van inzicht of sigaretvervangers de drempel naar echte sigaretten voor de jeugd verlagen, rokers helpen met stoppen of hen juist verslaafd houden.

De industrie speelt hier doelbewust op in met de veelbeproefde strategie van twijfel zaaien. In de interne documenten van PMI staat: “Over e-sigaretten en soortgelijke producten is onenigheid in de anti-tabaksbeweging. Dat kunnen we uitbuiten.”

Meer onderzoek nodig

Het officiële standpunt van de WHO is dat er – behalve in door de industrie betaalde studies – geen onafhankelijk bewijs bestaat dat het elektronische roken minder schadelijk is dan gewone sigaretten. Ook uit onderzoek van het RIVM blijkt dat bij het gebruik van de IQOS kankerverwekkende en giftige stoffen vrijkomen. Wat het langetermijngebruik voor de gezondheid betekent is bovendien onbekend.

FSFW liet ons kortgeleden per e-mail weten dat er inderdaad meer onderzoek nodig is “in alle productcategorieën”. Toch deed PMI al in 2016 een aanvraag bij de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) om de IQOS in de VS aan te merken als reduced risk (‘minder risicovol’). Dat kan van groot belang zijn voor het reclame- en het belastingregime waar dit product onder valt. De FDA heeft de aanvraag tot nu toe afgewezen. Desondanks blijft Philip Morris heatsticks aanprijzen als gezonder alternatief, via haar eigen wetenschappelijke website pmiscience.com en de laatste jaren dus ook via de FSFW.

Een stap te ver

Ngo’s en de WHO namen al in 2017 nadrukkelijk afstand van FSFW, zoals TabakNee toen schreef. Op de Tobacco or Health-wereldconferentie in Zuid-Afrika in 2018 noemde Anna Gilmore de oprichting van deze zogenaamde maatschappelijke organisatie “een machiavellistische tactiek van de tabaksindustrie”. Desondanks presenteert FSFW zich nog steeds als bondgenoot in de strijd voor een rookvrije generatie en wil het vanaf juni 2020 jaarlijks kritisch de inspanningen van de vijftien tabaksfabrikanten gaan evalueren om conventionele sigaretten uit te bannen en de overstap te maken naar ‘rookvrije’ producten (zoals PMI’s eigen heatsticks).

De aftrap van het FSFW-programma vond plaats onder de naam Smoke-Free Index. Dat was een stap te ver, want onder die naam evalueert Southeast Asia Tobacco Control Alliance (SEATCA) al sinds 2016 de vorderingen van FCTC-landen naar het rookvrij maken van publieke ruimten. In de zomer van 2019 tekende SEATCA samen met de universiteit van Bath hiertegen protest aan. Ze beschuldigden PMI en FSFW van het kapen van de term smoke-free, en die te gebruiken in de beperkte betekenis van ‘sigaretvrij’ – refererend aan hun eigen HTP-producten en e-sigaretten. Bovendien probeerde FSFW in de VS, de EU en verschillende andere landen het intellectueel eigendom op de term smoke-free vast te leggen.

Uitgelekt

Ook dat blijkt een bewuste strategie te zijn geweest. In een uitgelekte corporate affairs-presentatie uit 2014 (onthuld door Reuters in 2017) staat dat PMI “tegenwicht moet bieden aan SEATCA, de belangrijkste anti-tabaksorganisatie in Azië”. In een reactie zegt FSFW dat het onjuist is een link te leggen tussen hen en die PMI-strategie. De organisatie heeft een eigen “onafhankelijke werkwijze”. Overigens werd Yach de toegang ontzegd tot de conferentie in Zuid-Afrika waar Gilmore sprak, vanwege zijn innige relatie met PMI.

FSFW heeft de ronkend aangekondigde Smoke-Free Index intussen geruisloos omgedoopt tot Tobacco Tranformation Index, maar elders op de site stond tot voor kort nog dat FSFW dezelfde doelen heeft als organisaties zoals SEATCA en Tobacco Tactics, de onderzoekswebsite waar Gilmore verantwoordelijk voor is. Dat klinkt weinig oprecht voor een stichting die verbonden is aan Philip Morris, die ngo’s in zijn pr-strategie extremisten noemt. Eind januari schreven SEATCA en de Universiteit van Bath een brief op poten aan Yach waarin ze deze “misleidende associatie met en door FSFW afkeuren”. “Wij werken aan het reduceren van tabaksgebruik, niet – zoals FSFW – aan het ondersteunen van PMI in hun doel van winst maximaliseren door het promoten van nieuwe vormen van tabaksgebruik.”

De brief is een cease and desist order (als er geen gehoor aan gegeven wordt volgen er juridische stappen) waarin FSFW wordt opgedragen af te zien van iedere associatie met SEATCA en Tobacco Tactics en hun namen onmiddelijk van de site te verwijderen. FSFW heeft niet officieel gereageerd op deze brief, maar de tekst op hun website is twee weken geleden wel aangepast.

Wanhopig

Anna Gilmore zegt in een reactie dat de hele geschiedenis aangeeft hoe wanhopig FSFW op zoek is naar iets dat lijkt op respectabiliteit. “Het feit dat ze nu stilletjes onze namen van hun website hebben gehaald na onze brief, laat zien dat ze vanaf het begin wisten dat ze fout bezig waren. Dit is alleen maar meer bewijs dat ze zich net zo gedragen als de tabaksfabrikant die hen financiert.”

FSFW weet ondertussen van geen ophouden. Simon Chapman, een centrale figuur in de wereld van de Tobacco Control, kreeg deze week een verzoek om mee te doen aan een project van BOTEC, een Amerikaanse consultancy firma die al jaren werkt voor de tabaksindustrie. Het gaat om een onderzoek naar factoren die stoppen met roken beïnvloeden, en de researchers zeggen er eerlijk bij dat het wordt gefinancierd door FSFW. Chapman antwoordde dat hij niets te maken wil hebben met projecten gefinancierd door PMI, en stuurde de e-mail door aan collega’s met het verzoek hetzelfde te doen.

* Berna van Vilsteren en Eveline Lubbers (PhD) zijn onderzoeksjournalisten.