Deze week bespreekt de Tweede Kamer met demissionair staatssecretaris Heijnen (I&W) wat er moet gebeuren om de berg peuken in het zwerfafval tegen te gaan. In Amsterdam proberen vrijwilligers het tij te keren, maar het blijft dweilen met de kraan open.

Door Shane Bergvik

Je ziet ze in de voegen van stoeptegels en straatstenen, in de goot, naast bomen, in het water, tussen het gras en in hoopjes langs gebouwen: peuken. Ze maken meer dan 20 procent uit van het zwerfafval in Nederland. Vrijwilligers raapten deze zomer binnen een week 27.854 peuken van onze Noordzeestranden tijdens de jaarlijkse Beach Cleanup Tour van Stichting De Noordzee. Deze maand zijn er ook duizenden sigarettenpeuken gevonden in Nederland tijdens World Cleanup Day, een dag waarop vrijwilligers over de hele wereld zwerfafval opruimen.

De peuk is een van de meest voorkomende soorten zwerfafval, met name in grote steden. CE Delft, dat in opdracht van de regering onderzoek deed naar mogelijkheden om het peukenafval in vier jaar met 70 procent te verminderen, schat dat 20 procent van het zwerfafval uit weggegooide peuken bestaat. Het gaat om miljarden peuken per jaar die in het milieu belanden, dat door het plastic en de gifstoffen in de filters ernstige schade oploopt.

Tweede Kamer bespreekt peukenafval

Veel rokers zijn zich hier niet van bewust. Het weggooien van je peuk is de normaalste zaak van de wereld. Het wordt niet gezien als zwerfafval, want iedereen doet het nou eenmaal, stelde CE Delft vast. Naast enorm vervuilend, zijn peuken lastig op te ruimen. Amsterdamse straatvegers en schoonmakers doen dagelijks hun best om de leefomgeving schoon te houden, maar de peuk blijft liggen. Deze wordt meestal juist dieper in de grond tussen de straatstenen gedrukt. Voor de peuk zijn specialistische schoonmakers en schoonmaakspullen nodig.

Komende donderdag bespreekt de Tweede Kamercommissie voor Infrastructuur & Waterstaat tijdens een debat over de Circulaire Economie met demissionair staatsecretaris Vivianne Heijnen (Infrastructuur & Waterstaat, CDA) hoe het peukenafval aan te pakken. CE Delft kwam al tot de conclusie dat het verbieden van sigarettenfilters de enige optie is om het probleem effectief aan te pakken. Dat is ook vanuit gezondheidsoogpunt een goed idee. Sigarettenfilters leveren de roker namelijk geen enkele gezondheidswinst op. Sterker nog, de tabaksindustrie gebruikt de filters om de resultaten van gifuitstoot-metingen van sigaretten gunstiger voor te stellen dan de werkelijkheid.

Opruimacties onderzocht

Vooruitlopend op het debat in de Kamer onderzocht TabakNee hoe verschillende vrijwilligersgroepen in Amsterdam iets proberen te doen aan het peukenprobleem. Het laat zien dat elke actie, hoe nuttig en noodzakelijk ook, uiteindelijk toch een druppel op de gloeiende plaat is. En dan is er ook nog het gevaar van inmenging van tabaksfabrikanten. Hieronder een verslag.

Bewustwording via profielwerkstuk

“Jammer dat je ze niet kunt eten. Gelukkig gaan ze de oceaan in. Dan hebben de vissen nog wat aan al die microplastics.” Deze sarcastische boodschap over sigarettenfilters komt uit een reeks campagnevideo’s die leerlingen van het St. Ignatiusgymnasium in Amsterdam maakten in het kader van hun profielwerkstuk. Sigaretten hebben een plasticfilter dat niet vergaat, maar uiteenvalt in kleine microplastics. Dat is de boodschap van de video’s. De filters blijven liggen en zodra die nat worden door al enkele druppels regen, lekken ze schadelijke chemicaliën, zoals nicotine en zware metalen. Die stoffen worden opgenomen in de grond of eindigen via putten in grachten, rivieren en uiteindelijk de zee.

Tijdens het project werden de leerlingen begeleid door de Amsterdamse Rotaryclub Nachtwacht. Clubleden fungeerden als vraagbaak, lazen mee, gaven suggesties en hielpen waar nodig. Om zich daarvoor te informeren nodigde de club Wanda de Kanter, voorzitter van Rookpreventie Jeugd, uit om een lezing te geven. Overigens mocht kort daarna ook Jan Hein Sträter, directeur van de brancheorganisatie voor sigarettenfabrikanten VSK, zijn zegje komen doen. Wat daarvan is doorgesijpeld naar de leerlingen is moeilijk vast te stellen.

‘We gooien onze eigen glazen in’

Tijdens World Cleanup Day op 16 september organiseerde het Scheepvaartmuseum samen met een reeks organisaties een grote schoonmaak in Amsterdam. Gewapend met prikkers, grijpers en vuilniszakken maakten vrijwilligers de straat en het water schoon. Zo ging de organisatie Clean up on Tour, een initiatief van het Watersportverbond, met sup boards de grachten op. “In één dag hebben we suppend 72 kilo aan zwerfafval uit het water gehaald. En daar zaten ook peuken tussen”, vertelt projectleider Floor van den Brandt. “We zien ze drijven en ze hopen vaak op langs de kant en bij bootjes.”

Eén sigaret kan tot 1.000 liter water vervuilen, volgens het Trimbos-instituut. Dat vervuilde water kan het DNA van waterdieren aantasten of ze doden. Daarnaast verstoort het de groei van planten en zijn weggegooide peuken zelfs een bedreiging voor ons eten. Een factsheet van het Trimbos-instituut over milieuvervuiling door peuken haalt een experiment aan waarbij peuken over een teeltveld met kruiden werden verspreid. In de basilicum- en pepermuntplanten op dat veld werd nicotine teruggevonden. Peuken die op een akker belanden kunnen dus ons voedsel vervuilen.

Hetzelfde geldt voor water. “Als ik uitleg hoe peuken ons water vervuilen, dan schrikken mensen daar altijd van”, vertelt Van den Brandt. “Ons water is uiteindelijk ook ons drinkwater. En dat water wordt steeds moeilijker te zuiveren. We gooien onze eigen glazen in.”

Peuken opruimen op handen en knieën

“Je bent toch geen viespeuk?” Dat staat op de zwarte T-shirts van de vrijwilligers van de landelijke organisatie Peukenzee. Voor de Hogeschool van Amsterdam vragen ze, de meesten zelf student, rokende jongeren hun sigaret netjes weg te gooien in de prullenbak. “We proberen op een vrolijke en positieve manier mensen aan te spreken. Maar ze stappen ook zelf op ons af. En dat komt door de manier waarop we de peuken opruimen”, vertelt James Dodge, campagnemanager van Peukenzee. Want peuken die wel op de grond terechtkomen, ruimen ze op handen en knieën op. “Soms gebruiken we ander afval dat we vinden, zoals een plastic vork of een stuk metaal, om op onze knieën de peuken tussen de kieren van bakstenen weg te pulken.”

Deze schoonmaakmethode heeft een bijzonder sociaal effect: “Rokende mensen die ons zien ploeteren om de straat te ontdoen van peuken, gooien vervolgens hun sigaretten netjes weg waar het hoort. We vallen op. Mensen die ons voorbijfietsen draaien soms zelfs om, om te vragen wat we aan het doen zijn en waarom. Op die manier dragen we bij aan bewustwording van het peukenprobleem.”

‘Plak-je-as borden’

Naast het opruimen van campussen door heel Nederland, staat Peukenzee ook regelmatig op bedrijfsevenementen en festivals, zoals Into the Woods en Wildeburg. Op festivals lopen ze in kleurige festivalkleding rond met ‘plak-je-as borden’, waar festivalgangers sigarettenfilters op kunnen plakken. De organisatie plaatst ook door heel Nederland ‘peukenpalen’, waar rokers hun sigaretten in kunnen stoppen, en Peukenzee maakt ‘zakasbakken’, draagbare kokertjes waar je je sigaret in kwijt kunt.

De opgeruimde peuken, en dat zijn er behoorlijk wat, worden verzameld, gewogen en deels gerecycled: “We hadden voor dit jaar het doel om 500 kilo aan sigarettenfilters op te ruimen. Dat zijn ongeveer 2,5 miljoen peuken. Daar gingen we deze zomer al overheen, met nog vier maanden te gaan”, vertelt Dodge. “Op de campus van Maastricht University hebben we in één dag 4,2 kilo peuken opgeruimd, ofwel 10 duizend peuken. Dat is een record dat je niet wil hebben.” 

De peukenzuiger

Als je in de Haarlemmerbuurt in Amsterdam weinig peuken op straat ziet liggen, dan komt dat door een groep dak- en thuislozen en vrijwilligers van Stichting Het Koffiehuis in de Haarlemmerstraat. Zij maken geregeld de buurt schoon, waarbij ze gebruik maken van een speciale stofzuiger. Die ‘peukenzuiger’ heeft een slang die ervoor zorgt dat het apparaat niet snel verstopt raakt en door de kleine kop en de sterke zuigkracht is het mogelijk om peuken uit lastig bereikbare plekken op te zuigen, zoals richels en voegen tussen tegels. Iedere ochtend gaan de vrijwilligers met de stofzuiger op de rug en slang in de hand op pad. Verschillende landelijke stichtingen hebben inmiddels ook zo’n peukenzuiger aangeschaft.

Producentenverantwoordelijkheid

Enthousiast over de stofzuiger vroeg de fractie van GroenLinks vorig jaar in de Amsterdamse gemeenteraad om de inzet van meer peukenzuigers in de stad. Het college van B en W liet in een brief weten ook enthousiast te zijn over het initiatief, maar liet in het midden of het meer peukenzuigers in de begroting op zou nemen. Die zouden betaald kunnen worden met de gelden die vanaf volgend jaar uit de nieuwe regeling Uitgebreide Producentenverantwoordelijkheid (UPV) beschikbaar komen. Onder die regeling moeten onder andere tabaksproducenten gaan meebetalen aan de opruimkosten van het afval dat hun producten veroorzaken.

Alleen filterverbod is effectief

Maar hoeveel er ook wordt opgeruimd, een reductie van 70 procent in 2026 ten opzichte van 2022, wordt daarmee niet gehaald, concludeerde CE Delft. Alleen een verbod op sigarettenfilters brengt dat doel binnen bereik. In principe is zoiets, volgens het onderzoeksbureau, alleen in de EU-verband in te voeren. Maar in een brief aan de Kamer beloofde staatssecretaris Heijnen te onderzoeken of er toch mogelijkheden zijn om zo’n verbod nationaal te regelen. In een brief aan Kamerleden drong vorige week een brede coalitie van gezondheids- en milieuorganisaties aan om de kleinste juridische opening daarvoor met beide handen aan te pakken.

tags:  gifstoffen | opruimactie | filterverbod | milieuvervuiling | Tweede Kamer | peuken | Europese tabaksrichtlijn | jongeren