Het demissionaire kabinet zal op Prinsjesdag een extra accijnsverhoging op alcohol en tabak aankondigen. Daarmee wordt een laatste gat in de begroting gedicht. Een structurele visie op accijnsheffingen vanuit volksgezondheidsoogpunt ontbreekt vooralsnog.

Door de webredactie

Om de begroting rond te krijgen verhoogt het demissionaire kabinet volgend jaar de accijns op tabak en alcohol met een extra bedrag. Daarmee moet 100 miljoen euro per jaar extra de staatskas invloeien (54 miljoen voor alcohol en 46 miljoen voor tabak). Voor tabak komt de extra verhoging boven op de al aangekondigde accijnsverhoging van 1 euro per 1 april 2024. De hoogte van de extra accijns die geheven zal worden is nog niet bekend, maar die blijft vermoedelijk tot enkele centen beperkt. Met de aangekondigde verhoging van 1 euro (plus 0,21 euro BTW) komt de gemiddelde prijs van een pakje sigaretten volgend jaar rond de 10 euro te liggen.

Op zichzelf is het goed nieuws dat het kabinet voor verhoging van de accijns op tabak kiest. Dat vindt ook Marc Willemsen, hoogleraar Tabaksontmoediging aan de Universiteit Maastricht en hoofd Tabaksontmoediging van het Trimbos-instituut. “Uit onderzoek weten we dat het roken met 4 procent afneemt als de prijs met 10 procent stijgt”, zegt hij tegen RTL Nieuws. “Daarvan gaat de ene helft minder roken en stopt de andere helft er helemaal mee. Onder jongeren is het effect zelfs nog sterker.”

Sterkere stijging dan inflatie

Die cijfers komen uit wetenschappelijk onderzoek van onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). In het WHO-rapport ‘Raising Tax on Tobacco’ (2014) worden accijnsverhogingen dan ook het ‘meest effectieve beleid om tabaksgebruik te verminderen’ genoemd. Voorwaarde is wel dat die accijnsverhogingen de inflatiecijfers overstijgen, stelt Willemsen. RTL Nieuws toont met een grafiek aan dat dit sinds 2015 in Nederland het geval is, omdat de prijs van tabaksproducten in die acht jaar met 57 procent is gestegen, tegen een gemiddelde stijging van alle consumentenproducten met 27 procent.

Maar dat verschil komt met name door de accijnsverhogingen van 2020 en 2023. Eind vorig jaar toonde onderzoek van Cloé Geboers van de Universiteit Maastricht aan dat tussen 2008 en 2020 de prijs van tabak gelijke tred hield met de loonontwikkeling, waardoor rookwaren per saldo even betaalbaar bleven. Om de inflatie in de toekomst voor te blijven zijn structurele, dus jaarlijkse accijnsverhogingen nodig van substantiële omvang. Daarover zijn nog geen beslissingen genomen, een nieuw kabinet zal daarover knopen moeten doorhakken.

Tegenargumenten snijden geen hout

Tabakslobbyisten proberen steevast accijnsverhogingen tegen te houden door aan te voeren dat daarmee de illegale handel in tabak zou worden gestimuleerd. Meestal wordt daarbij verwezen naar rapporten die KPMG jaarlijks opstelt in opdracht van Philip Morris International (PMI). Die rapporten zijn echter onbetrouwbaar en worden, volgens een partij die aanvankelijk betrokken was bij de opstelling ervan, gemanipuleerd door PMI. In een disclaimer stelt KPMG dan ook dat het rapport niet is opgesteld om enig andere partij dan PMI van voordeel te zijn “met inbegrip van bijvoorbeeld degenen die werken in of toezicht houden op de tabaks- of volksgezondheidssector of degenen die goederen of diensten leveren aan degenen die in die sectoren actief zijn.”

In dit verband wordt ook altijd gewaarschuwd voor de grenseffecten: het idee dat mensen massaal over de grens goedkopere tabak gaan zoeken. Tot een bepaalde hoogte is dat binnen Europa ook toegestaan. Opmerkelijk is dat het Trimbos-instituut nu mee lijkt te gaan in die redenering. Aan RTL Nieuws zegt Willemsen geen voorstander te zijn van een draconische prijsverhoging: “Dat zou ervoor kunnen zorgen dat mensen in Duitsland en België hun sigaretten gaan kopen. Behalve misschien voor mensen aan de grens is dat op dit moment niet heel aantrekkelijk, omdat het prijsverschil niet zo groot is.”

Ondoorzichtige prijsverschillen

Tabaksbedrijven reageren ook op accijnsverhogingen met prijsaanpassingen. Bij de recente prijsverhoging met €1,22 (accijns + btw) per pakje van 20 sigaretten zijn de meeste pakjes €1,30 in prijs gestegen om op een ronde prijs uit te komen, bijvoorbeeld €9,50. Bij een enkel merk is de verhoging (€1,20) naar beneden afgerond om uit te komen op €8,00. Maar de producenten maken hun prijsstellingen extra ondoorzichtig door steeds meer pakjes met verschillende aantallen sigaretten op de markt te brengen. Daarbij valt op dat de stuksprijs per sigaret in pakjes met 22 stuks rond 1 cent hoger ligt ten opzichte van pakjes met 20 sigaretten.

Soms zit een prijsverhoging verstopt in een verandering van het aantal sigaretten in een pakje. Een pakje van 22 sigaretten voor de prijs van €8,30 voor de accijnsverhoging, kost na de accijnsaanpassing €10 voor 23 sigaretten, wat teruggerekend naar 20 stuks neerkomt op een verhoging van €1,32. Pas bij grotere aantallen per pakje begint de prijs te dalen. En dan blijkt de stuksprijs niet, zoals gemiddeld, met 6 cent, maar slechts met 4 cent te stijgen.

Diverse prijsstrategieën

Dat de tabaksindustrie met prijzen speelt om accijnsverhogingen te dempen is al langer bekend. Onderzoekers van de Universiteit van Bath bekeken in 2021 37 onderzoeken naar prijsstrategieën van tabaksproducenten, waarvan er 22 waren uitgevoerd in landen met hoge inkomens en 15 in landen met midden en lage inkomens. Daaruit bleek dat de industrie belastingen over haar producten verdeelt, nieuwe merken/producten lanceert om goedkopere alternatieven aan te kunnen bieden, voor dezelfde producten verschillende prijzen voor verschillende doelgroepen hanteert, een prijsplafond voor bepaalde producten hanteert en haar producten aanpast door bijvoorbeeld de lengte van sigaretten te veranderen of het productieproces aan te passen.

Prijs is reden om te stoppen

Een argument tegen accijnsverhogingen dat vaak wordt gehoord is dat die de armsten in de samenleving het hardst treffen. Echter, juist doordat prijsverhoging door mensen met de kleinste beurs harder wordt gevoeld, zijn zij eerder geneigd om met roken te stoppen. Dat levert ze zowel financiele als gezondheidswinst op, waardoor de gezondheidsverschillen tussen arm en rijk verminderen. Het kabinet moest een begrotingsgat dichten, omdat het extra geld wilde vrijmaken voor armoedebestrijding. Door het geld daarvoor deels te vinden in een accijnsverhoging voor tabak, snijdt het mes dus aan twee kanten.

Toch wringt het dat de motivatie voor de extra accijns begrotingstechnisch is en niet in de eerste plaats vanuit volksgezondheidsperspectief wordt genomen. Bovendien laat het kabinet de kans liggen om ook e-sigaretten te belasten. In politiek Den Haag heeft iedereen de mond vol van preventie, daarom is te hopen dat een nieuw kabinet dat serieus neemt en structurele accijnsverhogingen op alle rookwaren zal invoeren.

Zie ook ons eerdere verhaal Feiten en fabels over tabaksaccijns.

tags:  armoede | Prinsjesdag | tabaksaccijns | KPMG | stoppen met roken | volksgezondheid | PMI | WHO | smokkel | accijnsverhoging | preventie