OPINIE
UPDATE 15-12-2021
In een internationale rangschikking van landen naar toepassing van tabaksaccijns, is Nederland naar de middenmoot gezakt. Het demissionaire kabinet liet de oren hangen naar argumenten van de tabakslobby die tot het rijk der fabelen behoren. Een nieuw kabinet moet onverwijld de afgesproken accijnsverhoging doorvoeren.

Door Rob Giebels*

Het Institute for Health Research and Policy van de University of Illinois at Chicago publiceerde vorige maand een tweede editie van zijn ‘Cigarette Tax Scorecard’ met de stand van zaken rond belastingheffing op tabak in 160 landen. In dit overzicht scoren de landen op vier indicatoren:

1. Prijs van sigaretten: maximaal scoort een minimumprijs van 10 dollar, elk jaar aangepast aan inflatie.
2. Beperking van aantrekkelijkheid: maximaal scoort een accijnsverhoging van ten minste 7,5 procent in de afgelopen vijf jaar.
3. De prijs van een pakje sigaretten: maximaal scoort een prijs die voor minimaal 75 procent bestaat uit belastingen.
4. De belastingstructuur: maximaal scoort een model dat optimaal bijdraagt aan minder vraag en meer belastinginkomen.

Op drie van deze indicatoren scoort Nederland 4 op een schaal van 5, op de tweede indicator scoort Nederland een nul. In de afgelopen jaren is de totaalscore van Nederland afgenomen van 3.88 naar 3.00.

Accijnsverhoging is effectief

Het is bekend: een significante toename van de accijnzen en de prijs van tabaksproducten is het meest effectieve instrument voor het verminderen van tabaksgebruik. Wetenschappelijke studies wijzen consequent in dezelfde richting. Met het stijgen van de prijs van sigaretten neemt de consumptie per persoon af:

• • bij een toename van de prijs met 10 procent, neemt de prevalentie met 4 procent af;
• • bij een toename van de prijs van 10 procent probeert 10 procent van de rokers te stoppen.

Jongeren zijn twee tot drie keer zo gevoelig voor het stijgen van de prijs. Uit onderzoek in Frankrijk blijkt dat ook de sterfte door longkanker afneemt. Hetzelfde beeld is te zien bij andere tabaksproducten en bij e-sigaretten.

Tabaksaccijnsverhoging pakt goed uit voor de overheidsinkomsten. De kosten van tabaksgebruik voor de overheid zijn veel hoger dan de opbrengsten, zodat extra accijns alleen al om die reden gerechtvaardigd is. Als significante accijnsverhogingen van tevoren worden aangekondigd, dan reageren rokers al meteen door te stoppen, zo bleek uit onderzoek in Nieuw-Zeeland en Australië.

Altijd dezelfde tegenargumenten

De tabaksindustrie gebruikt wereldwijd sinds jaar en dag dezelfde propagandamiddelen om verhoging van tabaksaccijns te ontmoedigen. Internationaal staat die aanpak bekend als de SCARE-tactiek, wat staat voor Smuggling, Court challenges, Anti poor, Revenue reduction en Employment impact. Tabakslobbyisten waarschuwen voor toenemende smokkel, rechtszaken die ze zullen aanspannen, negatieve gevolgen voor de armste inwoners, teruglopende accijnsinkomsten en verlies aan banen.

Dit voorjaar publiceerde de WHO een Technical Manual on Tobacco Tax Policy and Administration met veel wereldwijde informatie over dit onderwerp. Daarin worden de ongefundeerde argumenten, fabels dus, van de tabakslobby met feiten weerlegd.

Fabel: Tabaksaccijnsverhoging treft vooral arme mensen
De feiten: Accijnsverhogingen verkleinen de gezondheidsverschillen tussen rijk en arm. Bij rokers met een kleine portemonnee die het niet lukt om te stoppen, komen accijnsverhogingen relatief harder aan. Arme rokers zijn ook gevoeliger voor prijsverhogingen, waardoor zij eerder geneigd zijn om te stoppen met roken. Dit levert hen naast gezondheidswinst ook financiële winst op.

Fabel: Hogere accijns zorgt voor meer illegale handel
De feiten: Andere factoren dan prijsverschillen, zoals het corruptieniveau, de aanwezigheid van informele distributiekanalen en de handhavingscapaciteit hebben een minstens zo grote invloed op de omvang van de illegale tabakshandel in een land. De prijzen van tabaksproducten spelen slechts een ondergeschikte rol. In het Verenigd Koninkrijk – een goed voorbeeld op het gebied van tabaksaccijns – nam de prijs van sigaretten met 63 procent toe als gevolg van periodieke accijnsverhogingen tussen 2001 tot 2016. Tegelijkertijd nam de illegale handel met meer dan 70 procent af.

Daarnaast kan worden gewezen op het track & trace-systeem dat de afgelopen jaren door de EU is ontwikkeld, waardoor handelsstromen veel beter zijn te volgen en smokkel wordt tegengegaan.

Overigens wijst de WHO erop (p. 199) dat het grootste deel van de illegale handel geen betrekking heeft op illegaal gemaakte sigaretten, maar de bekende merken betreft. Fabrikanten daarvan hebben niet zonder meer belang bij bestrijding van de illegale handel van hun producten: indien daarmee alleen de accijns wordt ontlopen kunnen zij hun opbrengst gewoon incasseren, hun afnemers verslaafd houden en jongeren met een aanlokkelijk lage prijs verslaafd maken. 

Fabel: Effect accijnsverhoging wordt tenietgedaan omdat rokers in het buitenland gaan kopen
De feiten: Het was juist dit effect waardoor het kabinet voor 2022 afzag van de in het Preventieakkoord opgenomen stijging van de tabaksaccijns. Dit in afwachting van nader onderzoek hiernaar. Dit onderzoek is dit jaar voltooid en wees uit dat deze effecten nauwelijks optreden. In landen met de hoogste prijzen zie je ook de minste illegale handel; deze landen hebben vaak een sterk handhavingssysteem en weinig corruptie en weten zo de illegale handel onder controle te houden. 

Fabel: Tabaksaccijnsverhoging schaadt de economie
De feiten: Afname van banen in de tabakssector wordt meer dan gecompenseerd door een toename van banen in andere sectoren, omdat consumenten het geld besteden aan andere producten dan tabak.

Lessen voor Nederland, de accijnsverhoging die niet doorging

Het is een ongelooflijk verhaal: zeventig partijen, waaronder de staatssecretaris voor Volksgezondheid, ondertekenen in 2018 een Nationaal Preventieakkoord met als doel het aantal rokers in 2040 terug te hebben gebracht tot maximaal 5 procent. De ramingen van het RIVM (onderdeel van het akkoord) laten zien dat dit haalbaar is, met name door de in het akkoord afgesproken stijging van de tabaksaccijns zodat de prijs van een pakje sigaretten wordt verhoogd tot 10 euro in 2023.

Door een krachtige lobby van VNO-NCW verbindt het kabinet aan dit deel van het akkoord de voorwaarde dat eerst onderzoek wordt gedaan naar de grenseffecten van de accijnsverhoging met 1 euro in 2020. Dit onderzoek is medio 2021 gereed met het bekende resultaat: geen probleem (zie hierboven). Maar in plaats van dat het kabinet dan de afgesproken accijnsverhoging opneemt in het belastingplan 2022, verschuilt het kabinet zich achter haar demissionaire status en laat dit verder over aan het nieuwe kabinet.

Nieuwe acties van nieuw kabinet

Dit is bijna onbehoorlijk bestuur. Indien het nieuwe kabinet de doelstellingen uit het Preventieakkoord onderschrijft, dan zijn de volgende acties inzake tabaksaccijns en -prijsbeleid nodig, want effectief:

• • Tabaksfabrikanten ondermijnen het effect van accijns door goedkope sigaretten voor met name jongeren en armen op de markt te brengen. Nederland moet daarom binnen de EU initiatief nemen om een minimumprijs voor sigaretten mogelijk te maken.
• • Snel een significante accijnsverhoging, zodat de prijs van een pakje sigaretten minimaal 10 euro wordt.
• • De minimumprijs en tabaksaccijns voortaan automatisch mee laten stijgen met de inflatie, zoals in veel andere landen het geval is.
• • Accijnzen op andere rookartikelen in de pas laten lopen met de accijns op sigaretten.
• • Op nieuwe vormen van sigaretten (zoals, maar niet alleen, e-sigaretten) moet accijns of verbruiksbelasting worden geheven.

We zijn benieuwd wat hieromtrent in de plannen van het nieuwe kabinet, die vandaag bekend worden, gezegd wordt.

UPDATE 15-12-2021

Nieuw kabinet verhoogt tabaksaccijns
In het vandaag gepresenteerde coalitieakkoord valt te lezen dat het kabinet Rutte IV de doelen van het Preventieakkoord doorzet en onder meer de accijnzen op tabak zal verhogen zodat de totaalprijs uitkomt op 10 euro per pakje. Bovendien komt er een Nationaal Rapporteur Verslavingen die periodiek rapporteert over de omvang en ontwikkeling van verslavingsproblematiek.

*Rob Giebels is penningmeester van Rookpreventie Jeugd