UPDATE 14-06-2021
In het Preventieakkoord is afgesproken dat de accijns op sigaretten zo wordt verhoogd dat een pakje in 2023 10 euro zal kosten. De VVD wist af te dwingen dat daarvoor dan wel eerst de effecten van de accijnsverhoging met 1 euro in 2020 geëvalueerd moesten worden. Die evaluatie is er nu en laat zien dat hogere accijns het rookgedrag beïnvloedt.

Door de webredactie

Op 1 april 2020 werd een pakje sigaretten 1 euro en een pakje shag 2,50 euro duurder dankzij een accijnsverhoging die voortkomt uit het Nationaal Preventieakkoord. Staatssecretaris Blokhuis presenteerde het akkoord eind 2018, waarbij de accijnsverhoging een onderdeel is van het streven om in 2040 een rookvrije generatie te hebben. Daar is sprake van als minder dan 5 procent van de volwassenen en geen enkel kind nog rookt (in 2020 rookte 20,2 procent van de volwassen Nederlanders).

Het is logisch dat het kabinet daar accijnsverhogingen voor in wil zetten, omdat allang is aangetoond dat dat een van de meest effectieve methodes is om het roken te ontmoedigen. Het is de bedoeling dat er meer prijsverhogingen zullen volgen, zodat een pakje sigaretten in 2023 10 euro zal kosten. Maar voordat die stap kan worden gezet is onder druk van de VVD en gesteund door tabaksvriend VNO-NCW, afgedwongen dat er toch nóg een onderzoek moest worden uitgevoerd naar de gevolgen van de accijnsverhoging van april 2020 op het rookgedrag en op de grenseffecten. De tabaksbranche schreeuwt immers bij elke accijnsverhoging moord en brand omdat rokers daardoor massaal naar het buitenland zouden gaan om hun rookwaar daar iets goedkoper in te slaan. En de VVD is daar gevoelig voor.

Prijsgevoeligheid van rokers

Op 11 juni stuurde staatssecretaris Blokhuis twee onderzoeken naar de Kamer. Het eerste onderzoek, ‘Prijsgevoeligheid van rokers’, is uitgevoerd door het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Voor de invoering van de accijnsverhoging in april is aan 1.232 deelnemers gevraagd wat zij verwachtten te gaan doen. Een half jaar na de accijnsverhoging is hen gevraagd wat zij daadwerkelijk hebben gedaan. Uiteindelijk heeft 60 procent van de deelnemers daar antwoord op gegeven.

Vooraf zei 30 procent van de ondervraagden een prijs van 8 euro 20 voor een pakje sigaretten een reden te vinden om te stoppen. Bij de nameting bleek dat 11 procent dat ook werkelijk had gedaan. Dat is dus minder dan verwacht, maar wel bijna vier keer zoveel als het aantal rokers dat anders gemiddeld per jaar stopt (3 procent).

“Van de bevraagde mensen is 25 procent minder gaan roken, en 8 procent een ander, goedkoper product gaan gebruiken”, meldt het RIVM verder. “Vier procent kocht zijn rookwaren vaker in het buitenland. Dat deden vooral mensen die vlak bij de grens met Duitsland en België wonen, waar tabak goedkoper is. De accijnsverhoging heeft er niet toe geleid dat veel meer mensen hun rookwaar over de grens gingen kopen.”

Coronapandemie heeft ook invloed

Wel merkt het RIVM op dat de coronapandemie een bijdrage heeft geleverd aan de keuzes en de mogelijkheden van rokers. De grens met België was bijvoorbeeld gesloten tijdens de eerste lockdown, waardoor rokers daar niet naartoe konden om tabak te kopen. “Ruim een kwart van de rokers gaf aan dat zij dat wel vaker zouden hebben gedaan als de grenzen open waren gebleven”, schrijft het RIVM. “De resultaten van dit onderzoek zijn duidelijk beïnvloed door de uitbraak van SARS-CoV-2. Deelnemers gaven aan dat het virus eraan heeft bijgedragen dat zij zijn gaan minderen of gestopt zijn om gezonder te leven. Andere deelnemers (32 procent) zijn er juist meer door gaan roken.”

In de discussie bij het onderzoek, merkt het RIVM op dat zowel uit de voor- als uit de nameting aanwijzingen komen “dat bij elke prijsverandering een deel van de rokers aangeeft het rookgedrag te zullen aanpassen. Mogelijk zijn dit rokers die al van plan zijn om te stoppen en iedere verandering in prijs aangrijpen om de voornemens te realiseren. In die zin lijkt het dus nuttig om met enige regelmaat een substantiële prijsverhoging door te voeren om over de tijd de rookprevalentie verder naar beneden te krijgen.”

Lager opgeleiden ondervertegenwoordigd

Naast de invloed van de pandemie op het rookgedrag plaatst het RIVM nog een andere kanttekening bij het onderzoek, namelijk dat laagopgeleiden ondervertegenwoordigd zijn onder de respondenten. “Dit zorgt ervoor dat we geen perfect representatieve steekproef van de Nederlandse rokende bevolking hebben ondervraagd (onder lager opgeleiden wordt meer gerookt - red.). Wellicht is het aantal rokers dat aangeeft over de grens te kopen hierdoor te hoog ingeschat, bijvoorbeeld omdat een hoger opgeleide groep respondenten vaker over een auto of andere middelen beschikt om naar het buitenland te reizen. Tegelijkertijd zou het percentage dat naar het buitenland wil reizen voor rookwaren onder lager opgeleide rokers hoger kunnen zijn, omdat een lager inkomen eerder aanleiding geeft tot een dergelijke reactie.”

De douane verzamelde lege sigarettenpakjes

Ook de douane deed onderzoek naar de grenseffecten van de accijnsverhoging. Maar dat onderzoek is nog niet volledig. Alleen de meting van vóór de invoering van de accijnsverhoging (uitgevoerd in 2019) is gepubliceerd. De douane verzamelde voor dat onderzoek lege pakjes die op straat werden gevonden en trof 4.428 pakjes aan, waarvan 10,8 procent een buitenlands accijnszegel had. De douane deed eerder zo’n onderzoek in 2014, toen had 8,1 procent een buitenlands zegel, waarvan wordt aangenomen dat die pakjes dan over de grens zijn aangeschaft. Ten opzichte van die meting is er dus sprake van een vermeerdering aan buitenlandse pakjes op straat, maar dat zegt nog niets over de effecten van de accijnsverhoging die op 1 april 2020 is ingevoerd. Ook hier gooide de pandemie en de bijbehorende lockdowns en grenssluitingen roet in het eten, daarom gaat de douane in het najaar van 2021 weer rapen. “De prognose is dat op dat moment de situatie weer vergelijkbaar is met de situatie van de periode van de nulmeting”, schrijft de douane.

De tabakslobby verzamelt ook lege pakjes

Dat duurde de tabaksindustrie allemaal te lang. Tabakslobbyclub Vereniging Nederlandse Sigaretten- en Kerftabakindustrie (VSK) laat onderzoeksbureau Kantar om de haverklap lege pakjes rapen om die te analyseren op afkomst, en stuurt de onderzoeksresultaten naar de overheid in de hoop nieuwe accijnsverhogingen tegen te kunnen houden. De overheid heeft de plicht om die onderzoeken naast zich neer te leggen, omdat ze het internationale antirookverdrag FCTC van de Wereldgezondheidsorganisatie heeft ondertekend. Daarin staat dat de industrie buiten de deur gehouden moet worden als er nieuw antirookbeleid gemaakt wordt; accijnsverhogingen vallen daaronder, die moeten immers bijdragen aan het ontmoedigen van roken zodat er zo snel mogelijk sprake is van een rookvrije generatie. De overheid publiceerde het VSK-rapport wel op het gedeelte van de website van de Rijksoverheid dat is gewijd aan transparantie over contacten met de industrie, ook onderdeel van het FCTC-verdrag. Uit de bevindingen over najaar 2020 blijkt dat het aandeel verpakkingen uit het buitenland naar 12 procent was gestegen. “De sterkte stijging is met name te zien in de Duitse grensoverschrijdende handel: deze is 15 procent. Een eveneens sterke stijging zien we terug in de Belgische grensoverschrijdende handel die dit kwartaal stijgt naar 8 procent.”

Maar in een begeleidende lobbybrief schrijft de VSK: “Na de stijging in het derde kwartaal 2020 tot recordhoogtes, zakte de buitenlandse handel in het vierde kwartaal volgens verwachting weer terug. Dat had alles te maken met de lockdown die ook in het tweede kwartaal zo’n grote rol speelde.”

Meer onderzoek op komst

De VSK kondigt aan ook in 2021 weer onderzoek te laten uitvoeren. Dat betekent dat Kantar-medewerkers en douanebeambten los van elkaar op zoek zullen gaan naar weggegooide sigarettenverpakkingen. Dat wordt nog vechten om de pakjes op straat, omdat KPMG ook ieder jaar voor de industrie lege pakjes verzamelt om uit te dokteren hoe het met de (illegale) handel in tabaksproducten is gesteld, een rapport dat keer op keer oncontroleerbaar bleek en dus niet peer-reviewed.

Motie Kamerlid Dik-Faber

Staatssecretaris Blokhuis staat in ieder geval in de startblokken om een accijnsverhoging door te voeren en herinnert de Kamer aan een motie van Kamerlid Carla Dik-Faber (CU) die al is aangenomen en waarin de regering wordt verzocht “om na ommekomst van het onderzoek alles in het werk te stellen de afgesproken verhoging van de tabaksaccijns mee te kunnen nemen in het Belastingplan 2022. Het kabinet zal hierover beslissen uiterlijk in de zomer bij de besluitvorming over de begroting voor 2022”.

UPDATE 14-06-2021

De Gezondheidsfondsen voor Rookvrij hebben vandaag op hun website enthousiast gereageerd op de uitkomsten van de evaluatie.

tags:  Dik-Faber | opleidingsniveau | motie | douane | VNO-NCW | KPMG | rookvrije generatie | accijnsverhoging | VVD