UPDATE 19-05-2023
Bijna de helft van de Australische tabakslobbyisten heeft voor of na een baan bij een tabaksfabrikant voor de overheid gewerkt. Dat blijkt uit onderzoek van de University of Sydney, dat ook heeft onderzocht wat het effect daarvan op het antirookbeleid is geweest. Ook in Nederland is er een draaideur voor tabakslobbyisten en politici.

Door de webredactie

“Het voelde als het leggen van een puzzel van vijfduizend stukjes waarvan veel stukjes ontbreken”, zegt Melissa Jones tegen The Guardian over het onderzoek waarvan ze coauteur is. Onder leiding van dr. Christina Watts, expert tabaksontmoediging aan de Universiteit van Sydney, heeft Jones onderzocht wat de relatie is tussen tabaksfabrikanten, hun lobbyisten en de Australische politiek. Uit dat onderzoek, dat is gepubliceerd in Public Health Research and Practice journal, blijkt dat 1 op de 2 van de 129 door hen geïdentificeerde tabakslobbyisten, voor- of nadat ze voor de tabaksindustrie werkten, een baan bij de overheid heeft (gehad). Daarmee blijkt de Australische politiek een draaideur voor tabakslobbyisten te zijn.

Meest verraderlijke vorm van staatsovername

Er is sprake van een ‘draaideur’ als ambtenaren voor de tabaksindustrie gaan werken en hun interne kennis in kunnen zetten om overheidsbeleid te beïnvloeden. “Die draaideur wordt omschreven als de meest verraderlijke vorm van staatsovername en een serieuze bedreiging van de democratie”, zegt Jones erover. “Het is een system dat particuliere, winstgedreven en ongezonde industrieën bevoordeelt in hun pogingen om strenge wetgeving tegen te houden en op bewijs gestoeld gezondheidsbeleid te ondermijnen.”

Volgens Jones ondermijnt de tabaksindustrie met de draaideur van tabakslobbyisten ook het internationale FCTC-verdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) waarin in artikel 5.3 staat dat de overheid de industrie op afstand moet houden als ze antirookbeleid maakt. De Australische overheid heeft dat verdrag ondertekend, maar de industrie kan zo toch van binnenuit invloed uitoefenen. Onlangs bleek nog uit onderzoek van The Guardian dat e-sigaretfabrikanten lobbyisten hadden ingezet om op handen zijnde restricties te ondermijnen.

Afkoelperiode van 12 tot 14 maanden

In Australië geldt er een ‘afkoelperiode’ van 12 tot 14 maanden, waarin iemand die voor de overheid heeft gewerkt niet voor een groot bedrijf aan de slag kan. Maar in andere landen, zoals bijvoorbeeld Canada, geldt er een afkoelperiode van 5 jaar en is er een onafhankelijke instantie die daar toezicht op houdt.

In The Conversation betogen de onderzoekers van het lobby-onderzoek in Australië dat de overheid strengere regels rond lobbyen moet implementeren om te voorkomen dat de industrie invloed op antirook- en antidampbeleid kan uitoefenen.

Ook Nederland kent de draaideur

Ook Nederland is bekend met het draaideurfenomeen. Uit onderzoek van de Volkskrant bleek in 2016 dat een kwart van de oud-politici als lobbyist aan de slag was gegaan. In 2021 was dat zelfs 44 procent. Ook voor de tabaksindustrie draait de deur. Het bekendste voorbeeld is dat van CDA’er Elco Brinkman, die eerst minister van Volksgezondheid was en daarna aan de slag ging als commissaris bij Philip Morris (het leverde hem een nominatie op voor de Loden Last 2023). Maar er zijn er meer. Niek-Jan van Kesteren zette zich als voorzitter van werkgeversvereniging VNO-NCW (waar tabaksfabrikanten bij waren aangesloten) in om antirookmaatregelen tegen te houden en werd daarna senator van het CDA. Frans van Drimmelen lobbyde met zijn kantoor Dröge en Van Drimmelen voor British American Tobacco, Swedish Match en Platform Verkooppunten Tabak, maar was ook lid van D66. Voormalig Philip Morris-commissaris Ralf Dekker was van 23 augustus 2022 tot 28 maart 2023 in de Tweede Kamer te vinden, waar hij tijdens het zwangerschapsverlof van Simone Kerseboom een zetel bekleedde voor Forum voor Democratie. Dekker was commissaris bij Philip Morris van 1 april 2019 tot 1 januari 2022. Sinds 28 maart 2019 is hij ook Statenlid in de Provinciale Staten van Noord-Holland.

Wel zijn in 2021 de regels voor het aannemen van lobbyposities door oud-bewindslieden aangescherpt en geldt hier nu een afkoelperiode van twee jaar. De Open State Foundation, dat zich inzet voor transparantie rond het overheidsbeleid, betoogde in februari van dit jaar nog dat de regels aangescherpt moeten worden, omdat ze nog te vaag zijn.

In de Tweede Kamer maken met name de leden Laurens Dassen (Volt) en Pieter Omtzigt (Omtzigt) zich sterk voor betere lobbyregelgeving. In mei 2022 dienden zij een Initiatiefnota hierover in, waarin zij onder meer pleiten voor een wettelijk verplicht, openbaar en online toegankelijk registratiesysteem voor lobbyisten en lobbyorganisaties en een toezicht- en handhavingsautoriteit die controleert of bewindspersonen zich aan de integriteitsregels houden.

Lobby in Tweede Kamer nog nauwelijks gereguleerd

Vooralsnog blijft in de politieke discussie over het controleren van lobbyisten de lobby in de Tweede Kamer buiten beschouwing. Op de website van de Kamer is een register te vinden van lobbyisten die een toegangspas voor de Tweede Kamer hebben. Maar met wie Kamerleden contact hebben en waarover wordt nergens vastgelegd. Omdat voorkomen moet worden dat lobbyisten voor de nicotine-industrie invloed uitoefenen op het tabaksontmoedigingsbeleid, pleit Rookpreventie Jeugd al langer voor opname van artikel 5.3 van het WHO FCTC-verdrag in een wet. Zodat wettelijk vast komt te liggen dat alle staatsorganen inclusief de Tweede Kamer onderworpen zijn aan dit internationale verdragsartikel, dat invloed van tabakslobbyisten op het antirookbeleid moet voorkomen.

UPDATE 19-05-2023

Lobbyregister komt er niet

In een brief aan de Kamer van 3 mei 2023 heeft minister Hanke Bruins Slot (Binnenlandse Zaken, CDA) de Kamer geïnformeerd dat de regering geen lobbyregister zoals voorgesteld door de Kamerleden Dassen en Omtzigt zal invoeren. Op basis van een onderzoek door twee hoogleraren van de Universiteit Leiden concludeert het kabinet dat onduidelijkheid over de definitie van de term ‘lobbyist’ het lastig maakt een register in te voeren. Zo’n register zou wel eens drempels kunnen opwerpen voor de toegang van burgers tot de ambtelijke of politieke top van een ministerie. Bovendien geven de openbare agenda’s van ministers al inzicht in met wie zij contacten hebben en wordt in de toelichting bij wet- en regelgeving vermeld welke inbreng externe partijen hebben gehad bij de totstandkoming ervan.

De Open State Foundation reageert teleurgesteld: “Als het kabinet het belang van toegang voor (georganiseerde) burgers zo hoog acht, moeten ze allereerst eens kijken naar de scheve verdeling in mate van toegang voor verschillende groepen belanghebbenden. Uit eerder onderzoek van Open State blijkt dat ook zonder lobbyregister 8% van de afspraken met ngo’s zijn, en 26,6% met individuele bedrijven, gevolgd door 20,5% met ondernemersverenigingen.”