Als onderdeel van een Memorandum of Understanding over samenwerking bij de bestrijding van illegale tabak vergadert de Douane met regelmaat met tabaksbedrijven. De openbaar gemaakte notulen daarvan geven maar heel beperkt inzicht in wat er echt wordt besproken. 

Door de webredactie

De rapportage over de regelmatige vergaderingen van de Douane met de tabaksindustrie is incompleet en summier en daardoor weinigzeggend. De Douane voldoet daarmee niet aan de regels voor transparantie over contacten met tabaksindustrie, die volgen uit artikel 5.3. van het WHO-Kaderverdrag inzake tabaksontmoediging (FCTC), dat door Nederland is ondertekend. Dat artikel is in maart 2016 in een ‘Protocol over de wijze van omgang met de tabaksindustrie’ voor Nederland gepreciseerd.

De Douane tekende in 2011 een Memorandum of Understanding (MoU) met twee brancheverenigingen van de tabaksindustrie, die later fuseerden. Dat MoU is nooit geopenbaard, maar is nog steeds van kracht. De kern is dat de tabaksindustrie en de Douane samenwerken bij de bestrijding van illegale handel in tabak. Onderdeel van de overeenkomst is dat er regelmatig vergaderingen zijn waarin de partijen informatie uitwisselen en nadere afspraken maken over de samenwerking. De MoU’s blijken wereldwijd een tactiek van de tabaksindustrie om in contact te blijven met de overheid, zo stelden onderzoekers van de University of California San Francisco (UCSF) vast. 

Verslaglegging schiet tekort

Sinds 2016 zet de overheid documenten over contacten met de tabakssector op een aparte transparantiepagina op de website van de Rijksoverheid. TabakNee bekeek de verslagen van de vergaderingen van de Douane en de tabaksindustrie en constateert dat de transparantie zeker de laatste jaren ver te zoeken is. En ook dat vóór de publicatie van het protocol over de omgang met de tabaksindustrie in 2016 de contacten vrij innig waren.

Het overzicht laat zien dat de verslaglegging ernstig tekortschiet. Het is meestal onduidelijk welke partijen aan het overleg deelnemen; ze worden doorgaans aangeduid als MoU-partners. Uit de omvang van de weggelakte deelnemersvermeldingen lijkt af te leiden dat er soms een flink aantal mensen aan tafel zit. 

Hoewel de vergaderingen twee uur duren, zijn de notulen uiterst summier en vaak nauwelijks meer dan uitgewerkte agendapunten. Een inhoudelijke weergave van de discussie ontbreekt. Ook valt op hoeveel de verslagen de laatste jaren op elkaar gaan lijken, alsof elk jaar slechts een paar passages worden aangepast om aan de openbaarheidsverplichting te voldoen. Er wordt niet vermeld wie de notulen maakt, al blijkt uit een enkele opmerking dat dit door de branchevereniging van de industrie gebeurt. 

Kritiek van Trimbos-onderzoekers

Ook onderzoekers van het Trimbos-instituut hebben kritiek op de samenwerking van de Douane met de tabaksindustrie, zo blijkt uit het rapport The Netherlands Tobacco Industry Interference Index 2023. Net als in eerdere rapporten bekritiseren zij de onbepaalde duur van het MoU, waardoor er nooit een moment is om te beoordelen of samenwerking moet worden voortgezet. Daarnaast vrezen zij voor invloed van de industrie op met name het accijnsbeleid van het ministerie van Financiën, waar de Douane onderdeel van is. Invloed op andere beleidsterreinen wordt niet uitgesloten. Daarom bevelen zij de beëindiging van het MoU aan en daarnaast tijdige openbaarmaking van complete verslaglegging van discussies en besluiten. Ook de UCSF-onderzoekers doen de aanbeveling om MoU’s te beëindigen, temeer daar ze ineffectief zijn gebleken bij het verminderen van illegale tabakshandel. 

De Douane heeft nog niet gereageerd op onze vragen.

Analyse van notulen

Hieronder volgt een beschrijving van de geopenbaarde notulen. 

2013

De vroegste notulen die we in een overzicht van de contacten tussen oktober 2013 en mei 2017 terugvinden zijn van een vergadering in het Douanemuseum in Rotterdam op 31 oktober 2013. Daarin wordt gerefereerd aan een eerdere bijeenkomst op 18 april 2013. Wie bij de vergadering aanwezig zijn wordt niet vermeld. 

Een paar zaken in deze notulen vallen op. Zo is er sprake van een ‘intelligence day’ die Japan Tobacco International (JTI) in januari 2014 organiseert in Trier. De Douane vraagt of zij daarbij kan zijn. ‘Geen probleem’ luidt het antwoord.

Over de ontwikkeling van een Europees Track & Trace-systeem dat dan in de maak is staat te lezen: “Er dreigt een artikel te worden aangenomen waarin staat dat T&T alleen gedaan mag worden door een systeem waar geen relatie is met de industrie.” Als antwoord wordt vermeld dat de ministeries van VWS en Financiën hiervoor verantwoordelijk zijn.

Verder wordt opgemerkt dat het over STAR-rapport van KPMG in opdracht van Philip Morris over illegale handel in tabak veel is geschreven over de betrouwbaarheid ervan. Dat gaat vermoedelijk over berichtgeving op TabakNee en Vrij Nederland. De Douane vertelt dat vanuit het ministerie hierover slechts ‘neutrale vragen’ komen en ook dat de Douane gevraagd wordt om eigen onderzoek te doen. De notulen vervolgen: “Aangezien dit veel geld kost stelt de industrie voor om de onderzoeken van de industrie te analyseren of dat in ieder geval het te kiezen onderzoeksbureau contact opneemt met het onderzoeksbureau van de industrie. Hierdoor kan veel geld bespaard worden.”

Tenslotte valt op dat de industrie de Douane een ‘detectiehond’ wil aanbieden om die “ook te gebruiken voor de communicatie: van pup tot eerste vangst. Leuk idee! De douane komt hier spoedig bij ons op terug.” Uit dat laatste blijkt dat de industrie de notulen heeft opgesteld.

2014

In 2014 zijn er twee vergaderingen geweest, op 24 april en 25 september. De notulen van 24 april zijn heel wat minder uitgebreid. Nadat JTI en British American Tobacco (BAT) een intelligence day voor douanemedewerkers hebben georganiseerd, vraagt Imperial Tobacco Nederland (ITN) welke behoefte de Douane zou hebben aan training bij ITN. De Douane geeft aan dat een training namaakherkenning welkom is. Het kopje ‘Onderzoek’ dat volgens de agenda over Empty Pack Surveys gaat van zowel de Douane als de industrie is weggelakt. 

In de notulen van 25 september van een vergadering die bij JTI in Amstelveen plaatshad, zijn twee vrij uitgebreide paragrafen onder de kopjes ‘Intelligence sharing’ en ‘Onderzoek’ helemaal weggelakt. De rest is vrij summier. Opvallend is de vermelding van een werkbezoek aan de Douane van de directie Internationale Zaken & Verbruiksbelastingen van het ministerie van Financiën, waarbij staat: “Ook voor andere stakeholders? Breder trekken dan tabak?”

En nog een verrassende: “Afspraak in het kader van transparantie: de douane schuift aan bij afspraken tussen industrie en het ministerie en het ministerie schuift aan bij afspraken tussen de industrie en de douane.”

2015

Op 2 april is er een vergadering ten kantore van de Belastingdienst in Rotterdam. In deze notulen is onder het kopje ‘Internet(handel)/verkoop’ de hele verslaglegging van zo’n 20 regels onleesbaar gemaakt. Onder ‘Cijferanalyse’, waarin volgens de agenda onder meer de uitkomsten van verschillende Empty Pack Surveys worden vergeleken, is een nog groter stuk tekst onzichtbaar gemaakt.

Opmerkelijk: World No Tobacco Day 2015, op 3 mei, heeft als thema de strijd tegen illegale tabakshandel. Besproken wordt hoe de Douane zal omgaan met vragen hierover. De Douane geeft aan dat bij vragen over de omvang van het probleem verwezen zal worden naar cijfers uit 2013 uit het SUN-rapport. Dat rapport is ook in opdracht van de tabaksindustrie opgesteld en dus per definitie onbetrouwbaar. De industrie zal “diverse kernboodschappen ter info over illegale handel opstellen en deze uiterlijk 1 mei 2015 naar douane sturen.”

Ook wordt een idee van de Douane besproken om een Landelijk Keurmerk Accijnsverkooppunten in te voeren. De industrie wordt zo vroegtijdig op de hoogte gebracht van mogelijke beleidsvoornemens. En deze vermelding is ook opmerkelijk: “De douane geeft aan als toehoorder bij KPMG en TNS NIPO pack collection betrokken te willen worden. De SSI en de VNK zullen dit in werking zetten.”  

Op 10 september komen partijen samen bij het Customs Control Center op Schiphol. Uit de notulen blijkt dat het meelopen met het SUN-rapport en TNS NIPO in gang is gezet: “In juni heeft TNS NIPO uitleg gegeven over de methodiek. In september heeft MS Intelligence een presentatie gegeven en eind september loopt de douane twee dagen mee met het pack collection onderzoek.”

De Douane geeft een presentatie over de nieuwe organisatiestructuur van de dienst en belooft: “De douane zendt de aanwezigen een algemeen-, een handhavingsbeleid organogram (incl. vaktechniek) en een overzicht van de landelijke aankliktaken.”

PMI mag een toelichting geven op het nieuwste SUN-rapport en er wordt weer een intellegence day georganiseerd, bij de Douane dit keer. De tabaksproducenten wordt gevraagd of ze een bijdrage kunnen leveren. De Douane heeft nog geen nieuws over de ontwikkelingen rond Track & Trace, maar als men in Brussel nieuws hoort zal dat worden gedeeld. 

2016

Van een vergadering op 1 juli in Rotterdam is alleen een agenda terug te vinden. Daarop staan onder andere presentaties aangekondigd van een Track & Trace-pilot in Luxemburg door Imperial Tobacco en van het nieuwste SUN-rapport door Philip Morris. Verder wordt teruggekeken op een intelligence day op 15 februari in Utrecht. Daar gaven BAT en PMI presentaties over respectievelijk de ‘logistiek van tabak(sproducten) en veiligheidsmaatregelen’ en ‘Vrije zones, risico’s en criminele activiteiten’. Ook kwamen een recherchebureau en Douane en FIOD aan het woord. 

2017

Op 17 januari 2017 is er een vergadering van tweeëneenhalf uur bij de Douane in Rotterdam. In de gepubliceerde notulen zijn de deelnemers weer weggelakt. Tussen de regels door kan worden opgemaakt dat de tabakssector de notulen maakt. 

Om te beginnen wordt melding gemaakt van de fusie van de twee brancheorganisaties die het MoU in 2011 ondertekenden in de Vereniging Nederlandse Sigaretten- en Kerftabakfabrikanten (VSK). Vanwege ‘onderbezetting’ op het VSK-secretariaat zijn de notulen van de bijeenkomst op 1 juli 2016 niet gemaakt, staat in net verslag. Deze worden mondeling afgehandeld.

Tijdens deze eerste bijeenkomst van 2017 is onder meer gesproken over onderzoeken in opdracht van de tabaksindustrie (SUN rapport; Empty Pack Survey door Kantar TNS), over een werkgroep die alternatieven voor papieren accijnszegels onderzoekt met “vertegenwoordigers van de theorie en de praktijk en uit de ICT-hoek”.

Verder wordt een eventuele nieuwe ‘Intelligence Day’ besproken, waar het belangrijkste aandachtspunt namaakherkenning zou moeten zijn. Het programma zou gericht moeten worden op medewerkers van de afdeling Intellectueel Eigendomsrecht. Mogelijk kan er een training worden gegeven. 

Op 20 juni 2017 is er opnieuw een bijeenkomst met als onderwerpen: illegale handel, track & trace, legepakjesonderzoek door Kantar TNS en accijnszegels. Bij de bespreking van het aantal meldingen bij Meldpunt Accijnsfraude van de Douane staat een kritische noot: “Toch bestaat de indruk dat de industrie nog meer zou kunnen doen om dit aantal te laten stijgen. Industrie zegt het signaal te herkennen en hier actie op voor te bereiden.”

Op 13 november 2017 wordt opnieuw en maar liefst drie uur in Den Haag vergaderd, maar de notulen daarvan zijn uiterst summier. 

2018

Op 9 april wordt een 1e MoU-vergadering gehouden waarvan alleen een agenda is terug te vinden. Daarop staan onder meer de punten ‘Voortgangsverslag van de Europese Commissie’, ‘Terugblik stakeholder conferentie 'Illicit Tobacco Trade' georganiseerd door OLAF en EESC’ en ‘Input gevraagd voor het 'Europese Plan of Action' en voor het 'nationale Plan van Aanpak'.

2019

De Douane heeft geen notulen openbaar gemaakt van de MoU-vergaderingen die op 21 februari 2019 heeft plaatsgevonden. Het concept verslag is blijkens notulen van een volgende vergadering, op 15 oktober 2020, wel op een scherm aan de aanwezigen getoond. 

Op 3 oktober 2019 wordt ’s morgens een ‘Shipping Course’ training gegeven voor zo’n 25 nieuwe douanemedewerkers op het Belastingkantoor Acapella in Hoofddorp. Uit de openbaar gemaakte e-mails blijkt tabaksgigant JTI de trainer te zijn. Op het programma staan: Trends in illegale tabakshandel, De anti-smokkeloperaties van JTI, Het watch-programma waarbij JTI havens en scheepsroutes in de gaten houdt om controle te houden over de aanvoerlijnen en de productie van namaakproducten. 

2020

Het is onduidelijk of een vergadering die men voor begin 2020 probeerde te plannen, is doorgegaan. Maar de meeting op 15 oktober vindt wel plaats, online vanwege Covid19. Uit het verslag blijkt dat Douane en ‘MoU partners’ gedurende twee uur spreken over onder meer de aanpak van de Douane en FIOD van illegale handel in tabaksproducten en een toelichting op de Kantar- en KPMG-rapporten van de tabaksindustrie. De tabaksvertegenwoordigers betonen zich verder weer hulpvaardig: “MoU partners geven aan dat de ‘anti-illicit trade’ afdelingen continue aandacht vragen en een bijdrage leveren om illegale handel en merkfraude tegen te gaan. Een aantal fabrikanten doet opnieuw een aanbod om zgn. ‘namaakherkenning trainingen’ te geven.” 

2021

Op donderdag 9 september 2021 wordt er twee uur vergaderd, ook nu weer digitaal vanwege de Covid-pandemie. Ditmaal blijkt uit de notulen dat VSK deelneemt, want de organisatie geeft een toelichting over de nieuwe ‘Smokkelmonitor’, een website met nieuws en informatie over illegale tabakshandel. Via deze website kan de VSK ook pleiten voor gematigde accijnsverhoging, omdat te forse verhoging illegale handel in de hand zou werken.

In de vergadering komen weer de vaste onderwerpen aan bod, zoals de aanpak en resultaten van Douane en FIOD bij bestrijding van illegale tabak, acties van tabaksfabrikanten op dit punt, het aantal meldingen bij het Meldpunt Accijnsfraude en de meest recente cijfers van Kantar- en WSPM-onderzoek naar buitenlandse en namaak-sigaretten. Ook een RIVM-rapport van juni 2021 naar Prijsgevoeligheid van rokende jongeren waarin ook ‘grenseffecten’ aan bod komen wordt besproken. Wat opvalt aan deze notulen is dat voor elk van de 10 besproken punten met niet meer dan twee à drie regels verslag wordt gedaan.

2022

Het verslag van de vergadering van 19 mei 2022 rept weer over ‘MoU partners’, zonder te noemen wie dit zijn. Het blijft dus onduidelijk wie er samen vergaderen. Ook de notulen van deze vergadering geven de besproken punten in slechts enkele regels weer.  De onderwerpen zijn nagenoeg hetzelfde als bij eerdere vergaderingen. Opvallend is dat de Douane op nieuw aangeeft behoefte te hebben aan uitleg van de tabaksfabrikanten over logistieke stromen. “Wat is de normale route, het normaal patroon?” Er is al eerder naar gevraagd en het lijkt erop dat de tabaksbedrijven die informatie niet graag delen. “MoU partners gaan kijken of men aan deze opleidingsbehoefte invulling kan geven”, staat er. Is de terughoudendheid te verklaren door de betrokkenheid van de bedrijven zelf bij smokkel?

De VSK schrijft op 5 december 2022 aan de belastingdienst dat een tweede vergadering dat jaar er niet meer in zit, en stelt voor begin 2023 enkele data voor. 

2023

De notulen beginnen steeds meer op elkaar te lijken. In het verslag van de vergadering van 7 februari 2023 passeren weer dezelfde onderwerpen de revue. De Douane en FIOD hebben in 2022 meer tabak inbeslaggenomen. De Smokkelmonitor wordt nog eens benoemd en het laatste legepakjesonderzoek van Kantar wordt weer besproken. De vraag naar de normale logistieke stromen van de tabaksindustrie wordt met exact dezelfde bewoordingen als in het verslag van vorig jaar genotuleerd. De tabaksbedrijven gaan weer “kijken of men aan deze opleidingsbehoefte invulling kan geven.” 

tags:  track & trace | WSPM | Kantar | KPMG | smokkel | illegale handel | transparantie | VSK | JTI | BAT | PMI | MoU | douane