Een generatiegebonden tabaksverbod zal op zichzelf staand het eindspel tabak niet snel dichterbij brengen. Amerikaanse experts verwachten wel effect van een generatieverbod als het is ingebed in een samenhangend tabaksontmoedigingsbeleid.

Door de webredactie

Om effectief te zijn moet een generatiegebonden verkoopverbod voor tabak onderdeel zijn van een samenhangend pakket van maatregelen om tabaksgebruik te verminderen. Als zelfstandige maatregel zou zo’n aan een geboortejaar gekoppelde verkooprestrictie pas na enkele decennia enig effect sorteren. In de tussentijd zou tabak onverminderd bij verkooppunten aanwezig zijn, zou de tabaksindustrie haar invloed behouden en zouden nog steeds onnodig veel mensen ziek worden en sterven als gevolg van tabaksgebruik. Dat schrijven Ruth E. Malone en Tim McAfee van de University of California San Francisco in een zogenoemde Special Communication in Tobacco Control.

In hun artikel analyseren tabaksindustrie-onderzoeker Malone en arts en stophulpspecialist McAfee in hoeverre generatiegebonden tabaksverboden bijdragen aan het beëindigen van de tabaksepidemie, ook bekend als het eindspel tabak. Wereldwijd groeit de tendens om in het tabaksbeleid te bewegen van ontmoediging richting het helemaal uitfaseren van tabaksgebruik.

Een maatregel die daarbij in beleidskringen steeds meer belangstelling krijgt is het generatiegebonden verkoopverbod, waarbij vanaf een bepaalde datum de leeftijdsgrens voor aankoop van tabak elk jaar met een jaar omhooggaat. Op die manier ontstaat een jaarlijks groeiende groep inwoners die nooit in hun leven meer tabak kunnen kopen. Het idee hierachter is dat opgroeiende generaties zo worden beschermd tegen een langdurige of levenslange nicotineverslaving, terwijl bestaande rokers nog wel tabak kunnen blijven kopen.

Generatieverbod steeds populairder

De maatregel werd voor het eerst in 2010 in Singapore geopperd. Nieuw-Zeeland was in 2022 het eerste land dat het generatiegebonden tabaksverbod invoerde, al werd die wet een jaar later door een nieuwe regering alweer teruggedraaid. De stad Brookline, voorstad van Boston, Massachusetts, voerde in 2021 een verkoopverbod in voor iedereen geboren vanaf 1 januari 2000. Bij het hooggerechtshof van Massachusetts hield die maatregel, betwist door de tabaksindustrie, recent stand. Inmiddels hebben zes andere steden in de staat de maatregel ook ingevoerd.

Het Verenigd Koninkrijk lijkt nu het eerste land te worden waar een generatiegebonden tabaksverbod voor iedereen geboren vanaf 1 januari 2009 wordt ingevoerd. Het plan van premier Sunak lag in verband met de recente verkiezingen in het VK even op de plank, maar is inmiddels door de regering van zijn opvolger Keir Starmer weer opgepakt. In eigen land zorgde het burgerinitiatief Nicotinee ervoor dat het voorstel voor een verkoopverbod van alle nicotineproducten voor iedereen geboren vanaf 1 januari 2012 binnenkort op de agenda van de Tweede Kamer komt. Vergelijkbare voorstellen zijn ook al in Tasmanië, een stad in de Filippijnen en drie staten in de VS gedaan.

Groot draagvlak voor verkoopverboden

In hun artikel in Tobacco Control bespreken Malone en McAfee de kansen en risico’s van een generatiegebonden verkoopverbod om het eindspel tabak te bereiken. Zij halen verschillende onderzoeken aan die laten zien dat er in de VS groot draagvlak is voor een verbod op tabaksverkoop, niet alleen in de toekomst, maar ook op korte termijn. In drie verschillende opinieonderzoeken varieerde de steun voor een verkoopverbod tussen 57 en 70 procent. Ook uit Nederlands draagvlakonderzoek blijkt grote steun voor maatregelen die tabaksgebruik tegengaan: 72 procent is voorstander van een rookvrij Nederland.

Maar Malone en McAfee maken duidelijk dat een generatiegebonden verkoopverbod alleen niet zaligmakend is. Dat kan in sommige gevallen zelfs averechts werken, doordat het de gezondheidskloof in stand houdt en bijvoorbeeld nog tientallen jaren de tabaksindustrie als legale industrie handhaaft, waardoor ze haar marketing- en lobbypraktijken kan blijven uitoefenen.

Voorwaarden voor effect

Op basis van hun analyse komen de auteurs tot de conclusie dat een generatiegebonden tabaksverbod effectief kan uitpakken onder de volgende omstandigheden:

• het moet onderdeel zijn van een samenhangend pakket aan maatregelen waarmee het aanbod van tabaksproducten sterk wordt ingeperkt, zoals substantiële reductie van het aantal verkooppunten, reclameverboden, een direct algeheel verbod op de verkoop van traditionele sigaretten, het verlagen van nicotinegehaltes, prijsverhogingen en/of smaakverboden;

• de formulering van de wet moet zo zijn dat die voor de industrie gunstige clausules uitsluit, inclusief de expliciete opmerking dat de wet geen strengere maatregelen onmogelijk maakt. Ook moeten omschrijvingen als ‘Rookvrije generatie’ worden vermeden om te voorkomen dat de industrie ermee aan de haal kan gaan;

• er moet voldoende budget en inzet beschikbaar zijn voor handhaving, voorlichting en monitoring;

• de nadruk moet liggen op restricties aan aanbodzijde, effectieve boetes en controle gericht op winkeliers, groothandel, distributeurs en fabrikanten, en niet op rokers;

• er moet goede rookstophulp worden geboden met ondersteunende voorlichtingscampagnes;

• het generatiegebonden verkoopverbod moet als vangscherm worden gepresenteerd voor al het andere beleid, niet als alleenstaande maatregel.

Ook in Nederland extra beleid nodig

Dit alles is precies waar Rookpreventie Jeugd, als een van de initiatiefnemers van het burgerinitiatief Nicotinee, ook steeds voor pleit. Een verkoopverbod van alle nicotinehoudende producten aan iedereen geboren vanaf 2012 moet gepaard gaan met een intensivering van de handhaving van het bestaande verkoopverbod van rookwaren aan minderjarigen. Nicotinee bepleit daarom de instelling van een aparte handhavingsautoriteit specifiek gericht op de bescherming van kinderen.

Ondertussen moet de tabaksban voor tankstations en gemakszaken, nu voorzien voor respectievelijk 2030 en 2032, worden vervroegd, moet er een vergunningstelsel komen voor tabaksspeciaalzaken, moeten accijns op (alle) tabaksproducten met vaste regelmaat worden verhoogd, moet de stophulp breder worden vergoed en zijn indringende voorlichtingscampagnes nodig. Alle investeringen verdienen zich uiteindelijk terug via verminderde zorgkosten en hogere economische productiviteit.