Om te voorkomen dat het aantal verkooppunten in plaats van afneemt juist groeit, is een vergunningstelsel voor tabaksverkoop nodig, concluderen onderzoekers van Amsterdam UMC. Alleen met vergunningen kan ook de concentratie van verkooppunten rond scholen en in armere buurten worden tegengegaan.

Door de webredactie

Het verkoopverbod voor supermarkten zal onvoldoende effect hebben zolang minderjarige rokers tabak kunnen kopen bij tabaks- en gemakszaken. Dat is een van de conclusies van een onderzoek van de afdeling Sociale Geneeskunde van Amsterdam UMC. De onderzoekers stellen vast dat alleen met een vergunningstelsel voor de verkoop van rookwaren het aantal verkooppunten kan worden verminderd en concentraties van tabakswinkels rond scholen en in armere buurten kan worden tegengegaan.

Voor het onderzoeksproject ‘Tabak uit het zicht’ van promovendus Tessa van Deelen en assistent-professor Mirte Kuipers, maakten zij tussen 2019 en 2022 een overzicht van alle tabaksverkooppunten in Amsterdam, in drie middelgrote steden (Haarlem, Eindhoven en Zwolle) en in zeven landelijke gemeenten (Aa en Hunze, Dinkelland, Ermelo, Montferland, Simpelveld, Veere en Waadhoeke). Op basis hiervan zijn de mogelijke effecten van aanstaande verkoopverboden van tabak in kaart gebracht. Daarnaast hebben de onderzoekers onderzocht in hoeverre jongeren in Amsterdam en de middelgrote steden aan de verkooppunten zijn blootgesteld en wat de effecten daarvan zijn op hun rookgedrag.

Doelen Preventieakkoord onbereikbaar

Dit jaar is het verbod op tabaksautomaten ingegaan, in 2024 verdwijnt tabak uit de supermarkten. Een verbod op verkoop van rookwaren door tankstations en tabaks- en gemakszaken is vooralsnog uitgesteld tot na 2030. Het onderzoek van Van Deelen en Kuipers laat nu zien dat daarmee de doelstellingen van het Nationaal Preventieakkoord (< 5 procent volwassen rokers, geen rokende kinderen en zwangere vrouwen in 2040) niet gehaald worden. Minderjarige rokers kopen hun rookwaren namelijk hoofdzakelijk in tabaks- en gemakszaken waarvan bekend is dat er niet op leeftijd wordt gecontroleerd. Daarvoor fietsen ze zo nodig een stukje om.

Gemiddeld 3 verkooppunten rond scholen

Maar voor veel scholieren is omfietsen waarschijnlijk niet nodig, omdat er veel tabaksverkooppunten rondom scholen zijn. Rond 72 procent van de middelbare scholen in Amsterdam, Eindhoven, Haarlem en Zwolle is er binnen 500 meter van de school ten minste één verkooppunt te vinden. Maar meestal meer: gemiddeld hebben middelbare scholen 3,3 tabaksverkooppunten binnen 500 meter. In de buurt van vmbo-scholen is het aantal verkooppunten het hoogst: vmbo-leerlingen worden 2,6 keer vaker blootgesteld aan tabaksverkooppunten rond school dan havo- of vwo-leerlingen.

Dat tabak een aanjager is van de sociaaleconomische kloof wordt ook zichtbaar door de spreiding van tabaksverkooppunten over rijkere en armere buurten. “Er is een disproportioneel groot aanbod van tabaksverkooppunten in armere buurten van middelgrote steden”, schrijven de onderzoekers. In de middelgrote steden is de dichtheid van verkooppunten in de armste buurten hoger (4,7 per km²) dan in de rijkere buurten (0,7 per km²).

Wildgroei tabakswinkels in Amsterdam

Alleen in Amsterdam is de concentratie verkooppunten in de rijkere buurten het hoogst, wat met name komt door het grote aantal verkooppunten in het centrum. TabakNee vond in 2018 al dat het aantal winkels dat tabak verkoopt in het centrum sinds 2000 meer dan verdrievoudigd was. Een jaar later stelde de verantwoordelijk wethouder dat de gemeente geen instrumenten heeft om aan die wildgroei iets te veranderen. Amsterdam telt met 587 verkooppunten in 2020 aanzienlijk meer verkooppunten dan Eindhoven (131), Haarlem (82) en Zwolle (70) bij elkaar, stelden de onderzoekers van Amsterdam UMC nu vast.

In de onderzochte landelijke gemeenten is de dichtheid aan verkooppunten 0,5 winkels per km² en is de gemiddelde afstand van een woonadres tot een verkooppunt 1,2 km. Per 10.000 inwoners zijn hier gemiddeld 9,8 verkooppunten te vinden.

Voorkom verschuiving naar gemakszaken

Uitgaand van het huidige aantal winkels, zal het verbod op tabaksverkoop door supermarkten in het landelijk gebied het aantal verkooppunten het hardst terugdringen (-59 procent, tegen -31 procent in de steden). In steden kan het meeste effect worden verwacht van een verkoopverbod voor gemakszaken (-43 procent, tegen -12 procent in dorpen). Maar, schrijven de onderzoekers, “deze reducties kunnen alleen worden bereikt door volledige naleving van de beleidsmaatregelen, inclusief het tegengaan van verschuiving van de verkoop naar tabaks- en gemakszaken.” Dat is alleen te bereiken met een vergunningstelsel voor tabaksverkoop, want bij ontbreken daarvan is de verschuiving van supermarktverkoop naar nieuwe zaken nu al zichtbaar.

Voordelen vergunningstelsel op een rij

De eindconclusie luidt dan ook:
“Een vergunningenstelsel kan voorkómen dat:

a. het totale aanbod verkooppunten gelijk blijft of toeneemt;
b. een verschuiving van de verkoop optreedt naar uitgezonderde winkeltypen;
c. het aanbod tabaksverkooppunten toeneemt in armere buurten;
d. er veel tabaksverkooppunten blijven in omgevingen waar jongeren zijn.

Hiervoor is nodig dat er beperkingen worden gesteld in de uitgifte van vergunningen.

a. Vergunning alléén verkrijgbaar voor tabaksspeciaalzaken.
b. Een limiet voor het aantal vergunningen voor tabaksverkoop per buurt.”

Alle bevindingen van het onderzoek zijn samengevat in de Factsheet terugdringen verkooppunten.