Tabaks- en gemakszaken zullen profiteren van een tabaksverbod bij supermarkten. De brancheorganisatie van de tabaksdetailhandel maakt zich echter zorgen of het verbod er wel zal komen. Supermarkten proberen ondertussen eigen tabakswinkels te openen om de omzet niet kwijt te raken. Volgens longarts Wanda de Kanter is er maar één oplossing: het invoeren van een vergunningstelsel om de hoeveelheid tabakswinkels én hun locaties te kunnen controleren.

Door de webredactie

Op 1 januari 2024 is de overheid voornemens om een verbod op de verkoop van tabaksproducten in de supermarkten in te voeren. Wie na die datum een rokertje wil kopen, moet daarvoor naar een tabaks- en gemakszaak gaan. De overheid gaat ervan uit dat daardoor 12.000 van de huidige 16.000 verkooppunten zullen verdwijnen. Het kabinet verwacht dat het zo minder verleidelijk wordt om te roken en dat het aantal rokers met zo’n 120.000 af zal nemen. De vermindering van het aantal verkooppunten is een van de maatregelen op weg naar het beleidsdoel van de rookvrije generatie per 2040.

Albert Heijn of Magere Heijn?

De supermarkten zijn marktleider als het om de verkoop van tabaksproducten gaat. En Albert Heijn (AH) is daar dan weer de grootste verkoper van. Onlangs becijferde huisarts Rinske van Goor in een column in de Volkskrant nog dat het marktaandeel van AH onder de sigarettenverkopende supermarkten 40 procent is. “72 procent van de sigaretten wordt in supermarkten gekocht, dus AH verkoopt 40 procent van 72 procent van alle sigaretten: 29 procent”, rekende ze hardop. (De som klopt niet helemaal, het marktaandeel van de supers was in 2021 59 procent en AH’s aandeel daarin dus 24 procent.) Albert Heijn, betoogt Van Goor verder, doet zich voor als een supermarkt die zich inzet voor de gezondheid van zijn klanten. Maar de verkoop van tabak, en het zelfs thuisbezorgen van sigaretten, is niet bepaald een stap in de goede richting. “Albert Heijn, neem je verantwoordelijkheid met tabaksverkoop. Of verander je naam in Magere Heijn”, schreef Van Goor.

Peter Garstenveld, hoofdredacteur van supermarktenvakblad Distrifood, vindt dat Van Goor een punt heeft. In een hoofdredactioneel commentaar vraagt hij zich af waarom AH de redactie voortdurend bestookt met staatjes over hoe ze een betere wereld willen bewerkstelligen met plastic- en suikerreductie. “AH, stuur mij eens een fraaie infographic met een trots plan van aanpak tabak”, schrijft hij. “Waar is het lef van formules om nu al met innovatieve oplossingen te komen voor zo’n nijpend omzettechnisch én ethisch probleem?”

Omzet Primera-winkel verdriedubbeld

Stoppen met tabak heeft grotere consequenties voor de omzet van supermarkten, dan alleen het verlies van in totaal 2,5 tot 2,7 miljard euro aan tabaksomzet. Tabaksproducten hebben een functie voor de supermarkt: ze trekken rokers naar de winkel die, als ze er dan toch zijn, ook nog even wat andere boodschappen komen doen. Albert Heijn heeft één pilotfiliaal waar geen tabak meer wordt verkocht, in Pijnacker. Distrifood meldde dat dat ertoe heeft geleid dat de verkoop bij de lokale Primera is verdrievoudigd. Saillant detail daarbij is dat de tabaksfabrikanten British American Tobacco en Agio Cigars samen voor 40 procent aandeelhouder van Primera zijn en dus dubbel profiteren van de tabaksverkoop in deze zaken. Primera is een coöperatie waar nu 460 zelfstandig ondernemers bij zijn aangesloten.

Komt het verbod er wel?

De verdriedubbeling van de winst bij de Primera in Pijnacker moet met knallende kurken zijn onthaald bij andere tabaksspeciaalzaken, want zij krijgen er zodra het tabaksverbod bij de supermarkten ingaat naar verwachting dus een enorme stroom klandizie bij. Uit een ander artikel in Distrifood blijkt echter dat de speciaalzaken zich zorgen maken of het verbod er wel echt zal komen. “De overheid is vaak heel laat met de besluiten en dat zorgt voor onzekerheid. Men kan niet van onze ondernemers verwachten dat ze zonder garanties fors investeren in hun winkel”, aldus directeur Janwillem Burgering van NSO Retail, de branchevereniging van tabaks- en gemakszaken (die zich in het verleden nog wel eens tégen zo’n tabaksverbod in de supermarkten heeft uitgesproken, in het nadeel van zijn eigen branche en in het voordeel van de tabaksindustrie).

Volgens het artikel in Distrifood komt er met het verbod tussen de 2,5 en 2,7 miljard euro omzet van het supermarktkanaal vrij, die de tabaks- en gemakzaken, tankstations en tabaksspeciaalzaken dan zullen gaan opvangen (mits het aantal rokers gelijk blijft). De tabaks- en gemakswinkels denken dat elke winkel per dag 185 klanten extra zal ontvangen. Burgering tegen Distrifood: “Bij onze leden leven heel veel vragen wat dit betekent voor inrichting, formule, logistiek en het aantal aflevermomenten. Maar ook heel concreet hoe ze die klantenstroom moeten managen.”

Wetsvoorstel is in de maak

Over de vraag of het tabaksverkoopverbod voor supermarkten er wel echt komt is geen onzekerheid, bevestigt de woordvoerder van staatssecretaris Van Ooijen (VWS) aan TabakNee: “De ministerraad heeft destijds ingestemd met dit voorstel van staatssecretaris Blokhuis. De onderliggende wetgeving wordt daar nu voor uitgewerkt. Binnenkort zal de internetconsultatie voor dit wetsvoorstel starten.”

Lobby en aparte tabakswinkels als reactie

Los van de zorgen van de tabaks- en gemakswinkels over de aanstaande toestroom, lijkt het erop dat de supermarkten ondanks het verbod hun tabaksklanten niet los willen laten. Eerst probeerden ze via de lobby druk op de politiek te zetten door te claimen dat een verbod tot een faillissement van 500 zaken zou lijden. Een lobby die was gebaseerd op een rapport dat sterk was beïnvloed door het Vakcentrum (een branchevereniging voor de levensmiddelendetailhandel en daarmee ook supermarkten), zo bleek uit onderzoek van The Investigative Desk voor NRC.

Anderen proberen het verbod te omzeilen door een eigen tabakswinkel te openen, zodat de tabak technisch gezien niet ín de supermarkt te vinden is, maar ernaast. Volgens de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA), die is belast met de handhaving van de Tabakswet, waren er in 2021 al 56 nieuwe registraties voor een tabaksspeciaalzaak geweest. Tegen Distrifood bevestigen directieleden van Primera en Audax (AKO, Bruna, The Read Shop) dat meerdere supermarktketens en ondernemers zich oriënteren op het openen van gemakszaken. Dat gaat dus dwars tegen het overheidsbeleid in, dat is gericht op het verminderen van het aantal verkooppunten. Een wildgroei aan nieuwe tabaks- en gemakszaken doet daar afbreuk aan.

Wanda de Kanter: ‘Vergunningstelsel is noodzaak’

Daarom vindt longarts Wanda de Kanter, voorzitter van Rookpreventie Jeugd, dat er extra actie van de overheid nodig is. “We moeten zo snel mogelijk een vergunningstelsel voor de verkoop van tabak invoeren”, zegt De Kanter. “Want nu al wordt duidelijk dat een aantal supermarktketens nieuwe verkooppunten opent. Daarnaast gaan er overal nieuwe vapeshops open en geeft de NVWA zelf aan geen mankracht voor handhaving te hebben.” Met een vergunningstelsel kan de overheid bepalen wie er tabak mag verkopen en zo het aantal verkooppunten in de hand houden. Rookpreventie Jeugd riep eerder al samen met het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde op tot invoering van zo’n vergunningstelsel (bekijk hier de update van dit pleidooi). Daarbij is er een extra voordeel. De Kanter: “Met een vergunningstelsel kan je ook het aantal verkooppunten rond scholen en opleidingen beperken om zo kinderen te beschermen tegen de verleiding om aan rookwaren te willen komen.”

Tegen Distrifood zeiden tabaksfabrikanten, die afgelopen zondag met de tabaksretailers de toekomst bespraken, overigens rekening te houden met de invoering van een vergunningstelsel, maar dan pas in 2030, als de tabaksverkoop bij gemakszaken en tankstations ook aan banden gelegd zal worden.

Britse winkeliers voor strenge regulering

In Groot-Brittannië kwam Action on Smoking and Health (ASH) met verrassende uitkomsten in een rapport dat de mening van tabakswinkeliers op nieuwe antitabaksmaatregelen peilde. Daaruit blijkt dat 81 procent voor de invoering van een vergunningstelsel voor de verkoop van tabak is, 54 procent is voor verhoging van de leeftijdsgrens voor de verkoop van tabak van 18 naar 21 jaar, 83 procent is voorstander van een verplichte ID-check voor iedereen onder de 25 jaar en 73 procent ondersteunt het idee dat tabaksfirma’s een percentage van hun winst moeten afdragen aan een overheidsfonds waaruit rookstophulp en rookpreventie kunnen worden betaald. Zo’n tabaksverslavingsfonds is ook in Nederland al voorgesteld door Rookpreventie Jeugd samen met het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde. Winkeliers, die aangeven maar weinig marge aan de sigarettenverkoop over te houden, zijn zelf dus in ruime meerderheid voor een sterke regulering van de tabaksmarkt.