UPDATE 26-05-2020
Terwijl de tabaksindustrie sluipwegen blijft zoeken om reclame te maken voor haar producten, wil staatssecretaris Blokhuis de NVWA uitbreiden om daartegenin te gaan. “Wat mij betreft kunnen we het niet hard genoeg aanpakken”, zei hij tegen Argos.

Door de webredactie

“Als tabaksverkoop via supermarkten wordt verboden, dan raak ik 30 procent van mijn verdienvermogen kwijt”, zegt de eigenaar van een kleine Spar-supermarkt in Vuren in Gelderland. Het is makkelijke omzet, bovendien, vertelt hij in de uitzending van het VPRO-radioprogramma Argos van 18 april jl., want je hoeft er bijna niets voor te doen. De baliemedewerkers moet de regels van de NIX18-wetgeving geleerd worden en de verpakkingen moeten in het schap worden gezet. Voor de rest verkoopt het product zichzelf.

Juist de plaatsing van die sigarettenpakjes in het schap kreeg in de Argos-uitzending extra aandacht, want uit onderzoek van De Onderzoeksredactie blijkt de plaats in het schap een van de laatste marketingmiddelen van de tabaksindustrie te zijn, waar ze veel geld voor over heeft.

Gratis aanstekers en vloeitjes

Samen met Argos bracht De Onderzoeksredactie aan het licht dat de tabaksindustrie de supermarkten bonussen betaalt voor betere plekken in het schap. Die bonussen worden niet alleen in geld uitbetaald, maar ook bijvoorbeeld in gratis aanstekers en vloeitjes. Het gaat veelal om afspraken die op ketenniveau worden gemaakt en waar de filialen zich aan moeten houden. Supermarkteigenaren vertellen in de uitzending dat ze regelmatig controle krijgen van de tabaksfabrikanten om te zien of de afspraken worden nagevolgd.

Wanneer een bepaald merk op ooghoogte en met meer pakjes naast elkaar in het schap staat, wordt zo’n merk beter verkocht. Lang niet alle (beginnende) rokers zitten aan een merk vast en dan kan het merk dat zij het eerste zien hun keuze bepalen. Tabaksverkopers kunnen in zo’n geval ook een aanbeveling doen en die blijkt vaak ingegeven door verkoopbonussen.

‘Normaalste zaak van de wereld’

Schapruimte kopen is de normaalste zaak van de wereld, stelt Jan Hein Sträter, directeur van de Vereniging Nederlandse Sigaretten- en Kerftabakfabrikanten (VSK) in de uitzending. Alle grote merken doen dat. Het verschil is dat niet alle grote merken een dodelijk product verkopen dat via een aparte wet is gereguleerd, waarin onder meer een verbod op reclame, promotie en marketing is opgenomen. Dit ter bescherming van, met name, minderjarigen die anders misschien in de verleiding zouden komen om te gaan roken.

Verkoopbonussen zijn dus verboden en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) treedt er, wanneer ze zulke afspraken constateert, ook tegen op. Bij 30 winkels constateerde de NVWA inmiddels verboden afspraken met 19 verschillende tabaksfabrikanten, waarvoor boetes zijn opgelegd. Omdat de tabaksindustrie zich daar in beroepsprocedures tegen verzet, zal het nog jaren duren voor de boetes definitief worden.

Deze verboden vorm van marketing wordt de tabaksfabrikanten overigens ontnomen wanneer de supermarkten per 1 juli, en later ook de tankstations, verplicht zijn om tabak uit het zicht te houden. Ook via de invoering van standaardverpakkingen voor tabak per 1 oktober, wordt de tabaksindustrie een marketinginstrument uit handen geslagen.

Promotie via festivals en Instagram

Toch blijven tabaksfabrikanten enorme budgetten reserveren voor marketing, die langs allerlei sluipwegen wordt aangewend. Eerder legde De Onderzoeksredactie al exclusieve verkoopcontracten met festivals bloot en de Argos-uitzending toont aan dat een festival als Pinkpop nog steeds zulke afspraken met British American Tobacco (BAT) heeft. De tabaksfabrikanten waken er nu echter wel voor om het woord ‘exclusief’ in de contracten te vermelden, zo merkt de NVWA bij controles.

Daarnaast maakt de tabaksindustrie uiteraard ook gebruik van sluipmarketing via onlinekanalen. Argos beschrijft het voorbeeld van verstopte reclame voor BAT’s heat-not-burn-sigaret Glo, waarvoor onder meer een Nederlandse influencer is ingezet. Zie hierover ons aparte verhaal op deze site.

‘Ze dagen de NVWA gewoon uit’

In een reactie zegt Marc Willemsen, wetenschappelijk directeur Tabaksontmoediging van het Trimbos-instituut in de uitzending: “Ik ga ervan uit dat de industrie elke keer heel slim opereert, veel juristen in huis heeft en precies op het randje probeert te laveren van waar ze nog wel voordeel kunnen halen en waarvan ze weten dat ze er makkelijk mee wegkomen. En misschien zullen ze ook af en toe gewoon maar eens wat uitproberen en de NVWA uitdagen en dan gewoon kijken of ze ergens een boete voor krijgen.”

VSK-directeur Sträter geeft dat met zoveel woorden ook toe: “Wij proberen ons zo goed mogelijk aan de wet te houden. Dat lukt natuurlijk niet altijd. De wet is ook niet voor iedereen altijd precies even duidelijk. Uitleg over de wet krijgen wij niet. Dus als de wet wijzigt en wij vragen aan de NVWA: ‘Hoe moeten we dat uitleggen en hoe gaat u dat uitleggen?’ dan zeggen ze: ‘U merkt het wel als u een boete krijgt hoe wij dat uitleggen.’”

Extra NVWA-capaciteit

Na de reportage is ook staatssecretaris Blokhuis (Volksgezondheid) om een reactie gevraagd. Hij neemt het op voor de NVWA, die inmiddels bijvoorbeeld optreedt tegen verboden afspraken met festivals, ook al zijn tot nog toe maar zes van de duizenden festivals gecontroleerd. Blokhuis hoopt dat daar een afschrikwekkend effect van uitgaat en wil om die reden de capaciteit van de NVWA uitbreiden.

Blokhuis: “We hebben binnenkort in de ministerraad de Voorjaarsnota aan de orde en daar heb ik ook een pleidooi om de capaciteit van de NVWA op te hogen, met name om dit soort dingen te kunnen aanpakken. Omdat de tabaksindustrie zoals we die kennen, echt van alle kanten de mazen van de wet zoekt en ook organisatoren van festivals en studentenhuizen in een hele lastige afhankelijkheidspositie brengt. Wat mij betreft kunnen we dat niet hard genoeg aanpakken. […] Ja, deze industrie, die legaal is omdat we dat in Europa hebben afgesproken, die wil ik het wel op alle manieren moeilijk maken om hun vergiftige producten te verkopen.”

UPDATE 26-05-2020
Kamervragen en antwoorden

Naar aanleiding van het onderzoek van Argos stelde Tweede Kamerlid Henk van Gerven (SP) Kamervragen over de ‘sluip’marketing van de tabaksindustrie. Staatstsecretaris Paul Blokhuis gaf antwoord.

1. Wat is uw oordeel over het onderzoek van Argos over de huidige praktijken van ‘sluip’marketing van de tabaksindustrie? Onderschrijft u de conclusie dat de tabaksindustrie ook 18 jaar na het verbod op tabaksreclame nog steeds de wet op dit punt overtreedt?
2. Is het in strijd met de wet dat bedrijven die tabak verkopen zoals speciaalzaken, supermarkten, tankstations of festivalorganisatoren geld krijgen van de tabaksindustrie om tabaksproducten op een in het oog springende manier te presenteren, dan wel exclusief één of een beperkt aantal merken te verkopen? Kunt u dit toelichten?

1 en 2 Alle vergoedingen van tabaksfabrikanten aan verkooppunten die tot doel hebben de verkoop van tabaksproducten en aanverwante producten te bevorderen zijn in strijd met het reclameverbod uit de Tabaks- en rookwarenwet. Hieronder vallen ook vergoedingen voor een in het oog springende presentatie, exclusiviteit en het voeren van een beperkt aantal merken. Of de wet daadwerkelijk wordt overtreden dient per geval te worden onderzocht door de NVWA. Eerder heeft de NVWA opgetreden tegen verboden exclusiviteitsdeals en verkoopafspraken met studentenverenigingen, tabakswinkels en festivals.

3. Hoe beoordeelt u het voorbeeld van jonge influencers die in filmpjes op een aantrekkelijke locatie in het buitenland een jeugdig vrolijk gevoel weergeven waarbij in de aftiteling de naam van het tabaksproduct Glo te zien is? Is hier sprake van ongeoorloofde sluikreclame? Kan de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) hier handhavend optreden?
4. Heeft de NVWA voldoende zicht op de sluikreclame van de tabaksindustrie? Ook op de sociale media? En bij festivals?

3 en 4 Het inzetten van influencers door de tabaksindustrie valt onder de definitie van reclame en is in Nederland dus wettelijk verboden. Om die reden is de NVWA een onderzoek gestart naar bovengenoemde casus. Het ingewikkelde aan social media is echter het grensoverschrijdende karakter van de media. De NVWA kan optreden tegen sociale mediacampagnes die actief zijn vanuit of specifieke gericht zijn op Nederland. Is dit niet het geval dan kan de NVWA wel een signaal afgeven aan de autoriteiten van het land waar het bedrijf gevestigd is. Verder houdt de NVWA scherp toezicht op reclame/sponsoring en exclusieve verkoop door tabaksfabrikanten bij muziekevenementen en festivals. Zowel in 2018 als in 2019 heeft de NVWA bij 6 muziekevenementen onderzoek gedaan. In 2018 zijn hiervoor 4 boetes opgemaakt en in 2019 3 boetes tegen de tabaksindustrie voor deze overtredingen.

5. Hoe groot is de capaciteit van de NVWA voor onderzoek en handhaving op dit terrein? Is deze voldoende?
6. Is het juist dat u de capaciteit van de NVWA wilt uitbreiden? Zo ja, met hoeveel personen?

5 en 6 In de brief van 11 mei (Kamerstukken II 2019/2020, 32793, nr. 479) aan uw Kamer heb ik aangegeven dat ik het toezicht op de nieuwe regels van het Nationaal Preventieakkoord van belang acht voor het behalen van de doelen uit het akkoord. Daarvoor zijn toereikende middelen voor het toezicht van belang. Voor het toezicht op de Tabaks- en rookwarenwet is in 2020 6,5 fte. extra nodig en vanaf 2021 jaarlijks 7,5 fte. extra. Op dit moment bedraagt het aantal fte’s binnen de NVWA voor het toezicht op tabak en alcohol in totaal circa 50 fte. (inspecteurs en andere medewerkers). Dit is inclusief de fte’s voor tabak en alcohol die ik reeds aanvullend heb toegekend in 2020.

7. Is het boeteregime voor overtreding van de Tabaks- en rookwarenwet voldoende adequaat? Is het niet wenselijk bij recidive de boetes verder te verhogen gezien de enorme schade die tabaksgebruik oplevert voor onze volksgezondheid? Kunt u dit toelichten.

7 Voor overtredingen van het reclame- en sponsoringsverbod door de industrie geldt voor de eerste overtreding een boete van €45.000. Bij recidive kan het bedrag met tussenstappen van €135.000 en €225.000 uiteindelijk worden verhoogd tot €450.000. Na het opleggen van een boete wordt een her-inspectie gedaan om te bepalen of de overtreding is opgeheven. Ik zie op dit moment geen aanleiding om te stellen dat het boeteregime in de Tabaks- en rookwarenwet niet adequaat werkt.