OPINIE
Onder invloed van een activistische gezondheidslobby worden antirookmaatregelen genomen die hun doel voorbijschieten en de samenleving meer kosten dan ze opleveren. Dit bizarre beeld schetst verslaggever Marcel Dekker in een tendentieus gemonteerde reportageserie van het KRO-NCRV-programma Spraakmakers op NPO Radio 1.

Door Bas van Lier

In een vijfdelige serie onderzocht verslaggever Marcel Dekker van het NPO Radio 1-programma Spraakmakers de afgelopen week hoe haalbaar en betaalbaar het is om het aantal rokers in 2040 terug te brengen naar 5 procent. Zijn de maatregelen die nu genomen worden wel effectief, was de hoofdvraag die Dekker onder meer door een pomphouder en tabaksindustrie-woordvoerder Jan Hein Sträter liet beantwoorden.

270.000 sigaretten

Dekker zet in de inleiding bij aflevering 1 meteen de toon door zichzelf te introduceren als iemand die sinds zijn 18e inmiddels zo’n 270.000 sigaretten heeft gerookt en die ondanks alle adviezen niet van plan is te stoppen. “Was mijn rookwereld ooit een aangename, comfortabele tabakshabitat, inmiddels is het veranderd in een wereld van verboden en geboden en activistische ontmoedigers die de sigaret in de ban doen en er alles voor over hebben om van die 21 procent rokers 5 procent in 2040 te maken.”

In deel 1 zet wetenschappelijk directeur Tabaksontmoediging van het Trimbos-instituut, Marc Willemsen, uiteen welke maatregelen dit jaar worden ingevoerd en hoe belangrijk het is om het tabaksontmoedigingsbeleid met steeds nieuwe maatregelen aan de gang te houden. Willemsen is daarom te spreken over staatssecretaris Blokhuis van Volksgezondheid. “Met staatssecretaris Paul Blokhuis van de ChristenUnie hebben we iemand die zich heel duidelijk ontpopt als een voorvechter van tabaksontmoediging en ja, dan zie je inderdaad dat het ineens snel kan gaan.”

Maar wie de hele serie heeft gehoord blijft achter met het idee dat het uitbannen van het roken tot hogere zorgkosten leidt, dat pomphouders massaal het loodje zullen leggen als ze geen tabak meer mogen verkopen, dat neutrale verpakkingen geen effect hebben op het aantal rokers, dat het Trimbos-instituut in 2014 zou hebben aangetoond dat het uitstalverbod niet werkt en dat staatssecretaris Blokhuis in de Tweede Kamer zou hebben beweerd dat er geen enkel ander land ter wereld is waar de tabaksindustrie zo door beleidsmakers worden geweerd als in Nederland.

Kosten van het roken

Al die beweringen blijven onweersproken. In de tweede aflevering laat Dekker Lucy Kok aan het woord, die destijds meewerkte aan het onderzoek van SEO Economisch Onderzoek naar de kosten van het roken voor de samenleving. Kok herhaalt de conclusie van het rapport dat de totale kosten van het roken uitkomen op 20 tot 40 miljard euro per jaar. Maar vervolgens stelt ze dat rokers goedkoper zijn voor de samenleving dan niet-rokers, omdat niet-rokers langer leven en uiteindelijk meer zorgkosten maken. Dekker concludeert: “Het uitbannen van roken leidt dus tot hogere zorgkosten?” en Kok antwoordt: “Dat klopt, dat is op dit moment zo.”

In het interview voegde Kok, zo liet zij TabakNee weten, daar nog aan toe “dat in de toekomst de balans anders kan uitvallen omdat er steeds meer dure behandelingen komen voor mensen met longkanker. Dat drijft de kosten voor ziekenhuiszorg op en zorgt er ook voor dat mensen langer leven, waardoor het saldo anders kan uitvallen.” Maar die toevoeging is uit de reportage gesneden.

Zo blijft hangen dat het ontmoedigen van het roken ons geld gaat kosten, terwijl het SEO-rapport en ander onderzoek nu juist over het geheel genomen het tegendeel aantoont.

Tankstations

In aflevering drie krijgt pomphouder Ewout Klok uit Hoogeveen alle ruimte om te beweren dat tabak 60 tot 70 procent van zijn omzet uitmaakt. Als dat zo is zijn tankstations eigenlijk tabakswinkels die ook een beetje benzine verkopen. In werkelijkheid maakt tabak gemiddeld slechts 16 procent van de omzet van tankstations uit.

In een lange tirade fulmineert Klok tegen een mogelijk verbod op tabaksverkoop door tankstations en supermarkten, met de argumentatie dat er al allemaal maatregelen worden genomen – accijnsverhoging, uitstalverbod, neutrale verpakkingen –  waarvan de effecten nog niet bekend zijn. Waarbij komt dat je 40 kilometer verderop over de grens met 180 km per uur naar een pomp kunt rijden waar je drank en tabak kunt kopen. “En dan zitten we hier in Nederland, in dat kleine stukje land, met een tabaksverbod, alcoholverbod en rijden we straks allemaal 100 km/u op de snelweg. We moeten oppassen dat we niet het bejaardentehuis van Europa worden.”

Twijfel over bewijs

Het bontst maakt Dekker het in de vierde aflevering, waarin hij wetenschappelijk bewijs over tabaksontmoedigingsmaatregelen ter discussie stelt. Om te beginnen mag Ton Wurtz, woordvoerder van de Stichting Rokersbelangen, het cijfer van 20.000 doden per jaar door het roken ter discussie stellen. Daar maakt Dekker wel een kanttekening bij, maar dan zegt hij ook: “Het in twijfel trekken van wetenschappelijke en statistische feiten is een riskante onderneming. Maar er blindelings op vertrouwen ook. Neem bijvoorbeeld het heilige vertrouwen in de aangekondigde rookontmoedigingsmaatregelen zoals accijnsverhoging, neutrale sigarettenverpakkingen en het wegstoppen van tabak achter deurtjes.”

Hierover laat Dekker wetenschappelijk directeur Tabaksontmoediging van het Trimbos-instituut Marc Willemsen en Jan Hein Sträter, directeur van VSK, de brancheorganisatie van tabaksproducenten in Nederland, aan het woord. De laatste wordt geïntroduceerd met de stelling: “We kunnen niet alles verbieden wat onverstandig is, want dan is het leven niet meer mogelijk.”

Listige montage

Eerst zegt Willemsen dat de maatregelen in het Preventieakkoord allemaal goed onderzocht zijn en dat bijvoorbeeld accijnsverhoging aantoonbaar tot minder rokers leidt. Als hij vervolgt met “Als het bijvoorbeeld gaat om die bruine verpakkingen, plain packaging...”, dan plakt Dekker daar zonder overgang deze bewering van Sträter achter: “... daarvan is bewezen in andere landen waar dat is ingevoerd, met name in Australië vanaf 2013 en sinds twee jaar in Frankrijk, dat die geen effect hebben op de hoeveelheid tabak die wordt gerookt. En nu wordt dat in Nederland overgenomen alsof dat wel een oplossing zou zijn.”

Het is de bekende techniek van de tabaksindustrie om twijfel te blijven zaaien over de effectiviteit van rookontmoedigingsbeleid en Sträter krijgt daarvoor in deze reportage alle ruimte. Want een paar seconden later kan hij ook zonder tegenspraak beweren dat uit onderzoek van het Trimbos-instituut uit 2014 blijkt dat het uitstalverbod voor tabak niet werkt. Wat Willemsen door de listige montage nog lijkt te bevestigen ook.

In werkelijkheid noemde dat onderzoek het “aannemelijk dat een displayban op langere termijn kan bijdragen aan een afname van het aantal rokers in de algemene bevolking”. In 2018 werd die conclusie gestaafd door bewijs in nieuw onderzoek door Amsterdam UMC, in samenwerking met de Vrije Universiteit en het Trimbos-instituut.

Willemsen reageert tegen TabakNee met gemengde gevoelens. Weliswaar kon hij in de reportage zeggen dat plain packaging in Australië heeft gewerkt en dat dit soort maatregelen altijd in samenhang met andere maatregelen moet worden gezien. “Maar de montage was vreemd, daar houd ik wel een beetje een naar gevoel aan over.”

De lobby

In de laatste aflevering mag Sträter ook nog zijn beklag doen over het feit dat de overheid de tabaksindustrie niet laat meepraten over het ontmoedigingsbeleid. “Dat is lastig, toch blijven we het proberen,” zegt hij. “Alleen we hebben natuurlijk het probleem dat je in Nederland een heel bijzonder protocol hebt dat zegt dat de tabaksindustrie over geen enkel onderwerp wat dit betreft mag meepraten. Er is geen enkel ander land dat zo’n beleid heeft als Nederland als het gaat om excommunicatie van de tabaksindustrie. De staatssecretaris heeft het zelf gezegd in de Kamer. Dan moet ik toch aannemen dat het waar is. In ieder geval ken ik ook geen enkel ander voorbeeld van een land dat het op deze manier regelt.”

Ook deze bewering blijft onweersproken, terwijl uit een inventarisatie van de WHO blijkt dat Nederland op dit punt helemaal niet zo uniek is.

Bijzonder hoogleraar Public Affairs aan de Universiteit Leiden, Arco Timmermans, is er ondertussen stellig van overtuigd dat de tabaksindustrie nog steeds aan beleidsbeïnvloeding doet, maar “dat afspraken niet op ministeries zullen plaatsvinden maar op andere locaties”. Als Dekker vraagt: “U denkt dat dat nog steeds gebeurt?” zegt Timmermans: “Ja, dat weet ik wel zeker. Ik kan me echt niet voorstellen dat er geen belangenbehartiging plaatsvindt door vertegenwoordigers van de tabaksindustrie, want waarom hebben ze anders nog een kantoor in Den Haag?”

Breed front

Sträter bevestigt dat met zoveel woorden, als hij refereert aan Tweede Kamerleden die vanwege publieke veroordeling niet meer voor de tabaksindustrie durven te pleiten: “We merken dat daardoor Kamerleden schuw worden om nog bepaalde verstandige vragen te stellen.”

Dat is dan op het conto te schrijven van de antitabakslobby, waarover Timmermans concludeert: “De activistische belangenbehartigers hebben zeker effect gehad. Die hebben toch wel een bewustzijnsvergroting tot stand gebracht. En daarachter heeft het brede front wat gevormd is in de antirooklobby heel veel stuwkracht gekregen.”

Het mag duidelijk zijn dat radiomaker Marcel Dekker zich niet tot dat brede front rekent en zich meer aangetrokken voelt tot de industrie die hem al zo lang verslaafd houdt. Hij bedient zich in ieder geval van dezelfde onheuse praktijken. Dat de publieke omroep daar ruimte aan geeft is onbegrijpelijk.