Het burgerinitiatief Nicotinee bepleit een generatiegebonden aankoopverbod voor nicotineproducten. Nicotinee is een initiatief van ConsumentenClaim, Rookpreventie Jeugd, Gezondheidskloof.nl, longartsenvereniging NVALT en internistenvereniging NIV. Hieronder geven we antwoord op alle vragen over dit burgerinitiatief. 

1. Wat behelst het burgerinitiatief Nicotinee?
Nicotinee pleit voor een Wet Nicotinevrije Generatie waarin een generatiegebonden verkoopverbod van nicotineproducten voor iedereen geboren vanaf 1 januari 2012. Dat wil zeggen dat de generatie die nu opgroeit en in 2030 18 jaar wordt nooit meer tabak en andere nicotineproducten zal kunnen kopen. Zo bewegen we van tabaksontmoediging naar eindspel, waarbij de huidige generatie rokers en vapers met rust wordt gelaten. Wettelijk wordt dit geregeld door ieder jaar de leeftijdsgrens voor aankoop van nicotineproducten met een jaar te verhogen. Zo ontstaat een elk jaar groter wordende nicotinevrije generatie.

Het verbod is bedoeld om de toekomst van de kinderen die nu nog niet verslaafd zijn aan nicotine te beschermen. Om te voorkomen dat zij alsnog vroegtijdig verslaafd raken, bepleit Nicotinee ook dat veel zwaarder op het huidige en voorgestelde verkoopverbod wordt gecontroleerd. Vandaar het pleidooi voor een aparte, nieuw op te richten toezichthouder, die zich specifiek op de bescherming van jongeren richt. Want als de huidige trend van het aantal jonge vapers niet snel wordt gekeerd, dan is het generatiegebonden verkoopverbod per 2030 vanzelfsprekend onhaalbaar.

2. Waarom wil Nicotinee een verbod op alle nicotineproducten?
Nicotine is een zeer verslavende en schadelijke stof. Van oudsher probeert de tabaksindustrie mensen zo jong mogelijk verslaafd te maken aan nicotine. In interne documenten van de tabaksindustrie zijn jongeren aangeduid als de ‘replacement smokers’, de vervangrokers die de plaats moeten innemen van de rokers die zijn gestopt of voortijdig zijn gestorven als gevolg van ziekten die door het roken zijn ontstaan. Het jonge, zich ontwikkelende brein is extra gevoelig voor nicotineverslaving, met als gevolg een minder goede hersenontwikkeling, concentratie- en mentale problemen. Omdat overheden in westerse landen steeds succesvoller werden in het ontmoedigen van tabaksgebruik, ontwikkelde de industrie alternatieve nicotineproducten zoals e-sigaretten (vapes), verhitte tabak en tabakloze producten als nicotinezakjes. Steeds vindt de nicotine-industrie nieuwe wegen om jongeren te verleiden. Dat moet stoppen. Elke vorm van nicotine-toediening leidt tot verslaving en vaak ook tot ziekte. Daarom moeten nieuwe generaties gevrijwaard blijven van alle nicotineproducten.

3. Waarom niet een verbod op nicotineproducten voor iedereen?
Een totaalverbod voor iedereen zou betekenen dat volwassenen die roken of e-sigaretten gebruiken – nog altijd een kleine 20 procent in Nederland – van de ene op de andere dag hun verslaving zouden moeten opgeven. Hoewel dat zeer is aan te raden, kan dat niet met een algemene maatregel worden afgedwongen. Voor nieuwe generaties, die nog niet verslaafd zijn aan nicotine, is zo’n verbod wel zinvol. Bestaande rokers blijven dus ongemoeid, maar er komen geen nieuwe bij, waardoor nicotineverslaving langzaam uit de samenleving verdwijnt.

4. Wordt de naleving van zo’n stijgende leeftijdsgrens niet ingewikkeld?
Het naleven van een jaarlijks stijgende leeftijdsgrens is niet ingewikkelder dan bij de huidige leeftijdsgrens van 18 jaar. Steeds meer mensen zullen bij aankoop van nicotineproducten een ID moeten laten zien. Als dat tabakswinkeliers iets meer moeite kost, is dat alleszins te rechtvaardigen in het licht van de gezondheidsvoordelen. Tabak veroorzaakt in Nederland 20.000 vroegtijdige sterfgevallen, 30 procent van alle kankersterfte en een miljoen zieken.

De handhaving wordt zelfs makkelijker omdat daarvoor op termijn geen minderjarige mystery guests onder begeleiding van inspecteurs meer hoeven te worden ingezet. Inspecteurs die jonger zijn dan de leeftijdsgrens kunnen dan zelf overtredingen constateren.

5. Staat het gelijkheidsbeginsel een generatiegebonden verbod niet in de weg?
Een veelgehoord tegenargument tegen het generatiegebonden verbod is dat het in strijd zou zijn met het gelijkheidsbeginsel. In 2035 zou iemand van 24 dan wel nicotineproducten mogen aanschaffen, maar iemand van 23 niet. Die ongelijke behandeling is echter te rechtvaardigen in het licht van de bescherming van de volksgezondheid. De maatregel zorgt er in principe voor dat nieuwe generaties niet meer verslaafd raken aan nicotine.

Het verbod geldt overigens alleen de aanschaf van nicotineproducten, niet het gebruik ervan. Een aankoopverbod is niettemin duidelijk normstellend en beperkend.

6. Is een generatiegebonden verbod niet in strijd met Europese regelgeving?
Tegenstanders van een generatiegebonden verkoopverbod van tabaksproducten gebruiken dit argument vaak als eerste om zo’n verbod in EU-lidstaten te torpederen. Maar gesteld voor de vraag of zo’n verbod onder EU-wetgeving mogelijk is, antwoordde EU-Commissaris Stella Kyriakides (Gezondheid) in 2022 dat dit niet op voorhand uitgesloten is. Een Deens lid van het Europees Parlement vroeg of een voorstel van de Deense regering om een verkoopverbod in te voeren voor iedereen geboren vanaf 2010 in strijd zou zijn met de Europese regels. In haar antwoord schrijft Kyriakides dat een definitief antwoord afhangt van het specifieke voorstel. Maar, schrijft ze, de primaire verantwoordelijkheid voor de volksgezondheid ligt bij de lidstaten en de Tabaksproductenrichtlijn heeft geen regels voor binnenlandse verkoopregels en toepasbare leeftijdsgrenzen. Ook schrijft ze dat beperkende maatregelen onder artikel 36 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie gerechtvaardigd zijn op grond van algemeen belang, zoals de bescherming van de gezondheid en de levens van mensen. Met een goede onderbouwing die de Europese Commissie overtuigt van de noodzaak, is een generatiegebonden verkoopverbod dus wel degelijk mogelijk binnen de Europese regelgeving. 

7. Roken en vapen of niet is toch de eigen keuze van het individu?
Een veelgehoord liberaal standpunt is dat het de eigen keuze van het individu is of die wel of niet wil roken. Overheidsbemoeienis op dat vlak wordt dan als betutteling gezien. In werkelijkheid is alleen bij de eerste sigaret of vape sprake van een keuze, al snel daarna treedt de verslaving in. Weer stoppen is daarna voor veel mensen (te) moeilijk. Die eerste sigaret, en tegenwoordig vaak een vape, wordt vaak in de puberjaren gerookt, wanneer een mens nog niet goed alle consequenties van zijn handelen kan overzien. Daarom betoogt Andreas Schmidt, hoogleraar ethiek en politieke filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen, in een blogpost op de website van de London School of Economics, dan ook een generatiegebonden verkoopverbod voor nicotineproducten past in het liberale gedachtegoed. Immers, een verslaving maakt de mens minder vrij.

8. Waarom is een aparte toezichthouder nodig?
Elk jaar opnieuw blijkt uit handhavingscijfers van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) dat de leeftijdsgrens voor aankoop van tabak en e-sigaretten in veel verkooppunten niet wordt nageleefd. Bij 2.466 inspecties tussen januari 2022 en juli 2023 bleek 883 keer de leeftijdsgrens niet te worden nageleefd. Dat is een derde van de gevallen. Het blijkt nog altijd veel te gemakkelijk voor minderjarigen om aan sigaretten en vapes te komen. Kinderen moeten beter worden beschermd, daarom is een nieuwe handhavingsautoriteit nodig die zich alleen daarop richt. Praktisch zou dit ook een aparte afdeling binnen de NVWA kunnen zijn.

9. Schaadt het verbod niet de economische rechten van de nicotinebranche?
Naarmate meer mensen onder het verkoopverbod vallen zullen de verkopen van nicotineproducten teruglopen. Dat gaan de fabrikanten, distributeurs en winkeliers als het goed is merken. Omdat de terugloop heel geleidelijk gaat kan de sector zich er goed op voorbereiden. Het gebeurt bovendien vaker dat sectoren verdwijnen door of zich moeten aanpassen aan veranderde omstandigheden. De cd-handel veranderde drastisch door de komst van de digitale wereld en asbestproductie stopte na wettelijke maatregelen ter bescherming van de volksgezondheid. De economie is niet statisch.

10. Leidt een verbod tot illegale handel?
Waarschuwen voor illegale handel is een vast argument van de tabaksindustrie om nieuwe maatregelen te bestrijden. Doorgaans wordt daarbij de omvang van die illegale handel sterk overdreven in rapporten van bureaus als KPMG die door de industrie zelf zijn betaald en gecontroleerd. In de eerste jaren van de maatregel zijn sigaretten en andere nicotineproducten nog vrij aanwezig in de samenleving. Maar naarmate de nicotinevrije generatie groeit zal dat geleidelijk aan minder worden. Met het geleidelijk uitbannen van nicotineproducten uit de (legale) samenleving, zal uiteindelijk ook illegale handel zinloos worden. Kinderen die niet verslaafd zijn, smokkelen niet. Een nicotineverslaving is een verslaving zonder roes, alleen de ontwenningsverschijnselen zorgen voor het verlangen naar nieuwe nicotine-inname.

11. Hoe compenseert de overheid straks gemiste accijnsinkomsten?
Als er minder tabak wordt verkocht, zullen ook de accijnsinkomsten van de overheid, nu nog 3 miljard euro per jaar, teruglopen. Maar het hele idee van de tabaksaccijnzen is dat ze het tabaksgebruik helpen terugdringen. Het voordeel daarvan is dat de samenleving uiteindelijk ook aanzienlijk minder maatschappelijke kosten zal hebben als gevolg van roken. Die kosten, inclusief zorgkosten, verloren productiviteit en gederfde gezonde levensjaren, worden voor Nederland geschat op 30 miljard euro per jaar.

12. Zijn andere landen ook bezig met een generatiegebonden tabaksverbod?
Nieuw-Zeeland was in december 2022 het eerste land ter wereld dat een generatiegebonden verkoopverbod voor tabak invoerde voor iedereen geboren vanaf 2008. De wet werd een jaar later echter door een nieuwe regering teruggedraaid. Nu wordt het Verenigd Koninkrijk waarschijnlijk het eerst land waar zo’n wet ingevoerd zal worden. Een wetsvoorstel voor een leeftijdsgebonden verbod voor iedereen geboren vanaf 2009 werd door de conservatieve regering van Rishi Sunak al ingediend en door de nieuwe Labour-regering van Keir Starmer hernomen. Inmiddels is die Tobacco and Vapes Bill in eerste lezing aangenomen door het Lagerhuis.

Ook in Denemarken, Ierland, Australië, Maleisië en Singapore wordt of is de discussie over een generatiegebonden tabaksverbod gevoerd. De stad Brookline, voorstad van Boston, Massachusetts, voerde in 2021 een verkoopverbod in voor iedereen geboren vanaf 1 januari 2000. Bij het hooggerechtshof van Massachusetts hield die maatregel, betwist door de tabaksindustrie, recent stand. Inmiddels hebben zes andere steden in de staat de maatregel ook ingevoerd. Volksvertegenwoordigers van de staat Massachusetts gaan voorstellen om het generatiegebonden verbod voor de hele staat te laten gelden. 

De regering van Prince Edward Island (P.E.I.), een eiland voor de oostkust van Canada en de kleinste, maar ook dichtstbevolkte provincie van het land, overweegt ook een generatiegebonden tabaksverbod in te voeren.

13. Is het niet beter om zo’n generatiegebonden nicotineverbod Europees te regelen?
Ja, het zou natuurlijk het beste zijn als alle 27 Europese landen samen tot een wettelijk vastgelegde nicotinevrije generatie zouden besluiten. Daar is echter voorlopig geen zicht op. In Europe’s Beating Cancer Plan uit 2021 stelde de Europese Commissie nog voor om prioriteit te geven aan de bescherming van jonge mensen tegen de schadelijke effecten van tabak en aanverwante producten. Er werd een herziening van de Tabaksproductenrichtlijn (TPD) tussen 2021 en 2025 aangekondigd. Tot nog toe is rond beide dossiers weinig gebeurd. Van het Hongaarse presidentschap van de EU (tot eind 2024) is op dit vlak niets te verwachten, werd op 23 september duidelijk. En in de politieke vooruitblik op de periode 2024-2029 van Commissievoorzitter Ursula von der Leyen wordt er niets over gezegd. Het kan dus nog jaren duren voor de EU op dit onderwerp in beweging komt. De initiatiefnemers van Nicotinee vinden dat we in Nederland niet langer moeten wachten om serieus werk te maken van de bescherming van opgroeiende kinderen tegen de nicotine-industrie.