In veel landen blijkt, net als in Nederland, meer dan de helft van alle tabaksverkooppunten zich niets van de leeftijdsgrens aan te trekken. Buitenlandse onderzoeken laten echter zien dat de naleving significant kan worden verbeterd met trainingen in gedragsverandering, het gebruik van scanners en visuele reminders.

Door de webredactie 

In veel landen blijkt, net zoals recent ook weer in Nederland bleek, dat meer dan de helft van de tabaksverkooppunten zich niets aantrekt van de leeftijdsgrens. Er zou een geheime hand achter kunnen worden vermoed, als overal de wet in zo vergelijkbare mate wordt overtreden. Maar is er iets aan te doen? Dat blijkt het geval. Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat er wel degelijk interventies zijn die de naleving kunnen verbeteren. Neem de Verenigde Staten, waar een leeftijdsgrens voor aankoop van rookwaren van 21 jaar geldt. Op voorschrift van de Food and Drug Administation (FDA) moeten winkeliers het legitimatiebewijs checken van personen onder de 30 jaar (tot september 2024 was dit 27 jaar), maar bijna 50 procent (49,8) van de tabaks- en e-sigaretwinkels in Californië controleerde de ID van minderjarige mystery shoppers niet, blijkt uit een studie in JAMA Pediatrics.

Het aantal overtredingen was bij tabaks- en vape-winkels veel hoger dan bij andere verkooppunten en met name e-sigaretten werden veel verkocht aan minderjarigen. Dat ondermijnt de bedoeling van de FDA om met die leeftijdsgrens onder andere de toegang voor jongeren tot vapes met smaakjes af te sluiten. Zonder leeftijdscheck heeft die regel weinig effect. In Nederland is het niet anders. De onderzoekers, van het California Tobacco Control-programma en van Stanford University, stellen dat zowel meer handhaving als educatie voor winkeliers zou kunnen helpen om de naleving te verbeteren. Ook hier is uitgebreid onderzoek naar gedaan in de VS.

Trainingen en techniek helpen naleving

Toen in 2019 de landelijke leeftijdsgrens werd verhoogd naar 21 jaar werd ook wettelijk vastgelegd dat winkeliers de legitimatie moesten checken van iedereen die jonger dan 27 leek te zijn. Ook moesten ze met borden de nieuwe leeftijdsgrens aangeven in hun winkels. Het Institute of Medicine had destijds voorspeld dat het rookgedrag met 12 procent zou kunnen dalen door deze nieuwe leeftijdsgrens.

Uit een goed gecontroleerd onderzoek in Columbus Ohio, gepubliceerd in Nicotine and Tobacco Research, bleek echter dat de naleving van deze nieuwe grens in het eerste jaar na de invoering al aan het dalen was, ondanks een korte, tijdelijke stijging in het aantal ID-checks dat werd uitgevoerd. Een van de weinige interventies die het aantal ID-checks bleek te verhogen was de plaatsing van de borden die de nieuwe leeftijdsgrens duidelijk aankondigden.

Hoewel de mening van medewerkers over de nieuwe leeftijdsgrens geen invloed had op hun naleving ervan, werd die naleving wel significant verhoogd wanneer medewerkers een training hadden gekregen in het uitvoeren van ID-checks of scanners tot hun beschikking hadden waarmee ze automatisch ID’s konden controleren. Dergelijke trainingen kwamen echter met name voor in winkelketens, waardoor de onderzoekers concludeerden dat extra trainingen voor onafhankelijke winkels een zinvolle investering zouden kunnen zijn.

Taiwan: naleving met sprongen vooruit

Het nut van trainingen voor winkeliers voor het verhogen van de naleving werd ook bevestigd in een Taiwanees onderzoek. In deze studie, gepubliceerd in Environmental Research and Public Health, heeft men zelfs spectaculaire resultaten behaald door middel van ‘empowerment counseling’ voor winkelmedewerkers. Terwijl het percentage winkeliers dat tabak aan minderjarigen verkocht in eerste instantie een schokkende 74 procent was, daalde dit na een enkele interventie al naar 40 procent en na twee interventies naar 15 procent.

Deze interventie bestond uit een proces van empowerment, waarbij winkelmedewerkers ten eerste een samenwerking aangingen met zorgverleners op basis van wederzijds respect, vertrouwen en gelijkwaardigheid. Wanneer de zorgverleners een autoriteitspositie innamen ten opzichte van de medewerkers bleken alle positieve effecten van het programma meteen weer te verdwijnen.

Ten tweede werd er geluisterd naar medewerkers om te begrijpen wat ze zelf belangrijk vonden, wat ze verwachtten en wat ze moeilijk vonden. Ten derde werd er een dialoog gevoerd om de zorgen van medewerkers op tafel te krijgen en te ontdekken wat hen zou helpen om daadwerkelijk minder tabak te verkopen. Vervolgens werd door middel van reflectie hun kritisch denken aangesproken en hun vermogen om zelf de juiste beslissing te nemen. Ten slotte werd er een actieplan opgesteld om hun verkoopgedrag blijvend te veranderen, gevolgd door regelmatige feedback om deze gedragsverandering in stand te houden. Dit proces van empowerment bleek het effectiefste aspect van het programma te zijn.

Sticker ter herinnering blijkt verrassend effectief

De methode die het meest effectief bleek om de gedragsverandering ook in stand te houden – die de winkeliers overigens zelf hadden verzonnen – was het dragen van een sticker met de boodschap “Verkoop geen tabaksproducten aan minderjarigen: stop, observeer en luister”, en om deze boodschap bij elke dienstwisseling te herhalen. Sommige winkeleigenaren gingen zelfs eigen undercoverinspecties laten doen, eens in de vier maanden.

Een andere zeer effectieve interventie bleek om een mechanisme in het kassasysteem in te bouwen dat wordt geactiveerd wanneer een tabaks- of alcoholproduct wordt gescand, waarbij er een rode waarschuwing op het scherm verschijnt die de winkelier eraan herinnert om de leeftijd te checken. Ten slotte bleek het te helpen wanneer het Taiwanese ministerie van Volksgezondheid een certificaat voor ‘uitstekende verkoper’ uitreikte aan de winkeliers die de leeftijdsgrens goed naleefden, die ze vervolgens konden tonen in hun winkels.

Hoewel deze onderzoeken in verschillende contexten zijn uitgevoerd, tonen ze aan dat het wel degelijk mogelijk is om de naleving van de leeftijdsgrens voor tabaksverkoop te verbeteren. Het kan in elk geval de moeite waard zijn om deze interventies in een Nederlandse context uit te testen.