Om het roken te ontmoedigen is accijnsverhoging alleen effectief als tabaksproducten ook daadwerkelijk duurder worden. Om rokers toch te behouden gebruikt de tabaksindustrie wereldwijd echter prijsstrategieën. In een factsheet geeft het Trimbos-instituut advies hoe om te gaan met deze strategieën. 

Door de webredactie

Accijnsverhoging op tabak wordt gezien als een van de beste maatregelen om het aantal rokers te verminderen, vooral onder jongeren met beperkte financiële middelen. In wetenschappelijke literatuur wordt ervan uitgegaan dat een accijnsverhoging van 10 procent een daling van het aantal rokers met 4 procent tot gevolg heeft. De effectiviteit van de accijnsverhogingen hangt alleen sterk af van hoeveel van de extra belasting daadwerkelijk wordt doorberekend aan de consument in de vorm van duurdere producten. De overheid bepaalt de hoogte van de accijns, maar de industrie bepaalt de hoogte van de prijs per product. Wereldwijd gebruikt de tabaksindustrie diverse prijsstrategieën om het effect van accijnzen op rokers te beïnvloeden. Het Trimbos-instituut heeft deze strategieën in een nieuwe factsheet geanalyseerd en een beleidsadvies opgesteld, met specifieke aandacht voor de situatie in Nederland.

Prijsbeleid om rokers vast te houden

Een van de strategieën van de tabaksindustrie is het beïnvloeden van de prijs door middel van over- en onderbelasting. Hiermee kunnen tabaksbedrijven de prijs laten meestijgen met de accijnsverhoging of deze juist verder verhogen om het verlies van verminderde verkoop te compenseren. Dit compensatiegedrag, ofwel overbelasting, komt vooral voor bij luxere producten, waarvoor consumenten bereid zijn extra te betalen.

Om plotselinge grote prijsstijgingen als gevolg van accijnsverhogingen te voorkomen, past de tabaksindustrie prijsafvlakking toe. In plaats van enkele grote prijsstijgingen ineens door te voeren, voert de industrie kleinere, frequentere prijsstijgingen door het jaar heen door. Zo schrikt de roker niet van een plotseling verhoogde prijs, waardoor die minder snel geneigd zal zijn te stoppen vanwege de accijnsverhoging.

Een tegenovergestelde strategie is onderbelasting, waarbij de verkoopprijs minder toeneemt dan de accijnsverhoging. Met deze tactiek behoudt de industrie prijsgevoelige klanten, zoals jongeren, door de aantrekkelijkheid van de lage prijs. In sommige gevallen leidt onderbelasting zelfs tot een groter marktaandeel en daarmee meer winst.

Bulkkortingen, coupons en goedkope alternatieven

Een andere strategie om de prijzen aantrekkelijk te houden, is het gebruik van gerichte promoties zoals coupons, bulkaanbiedingen en weggeefacties, bekend als ‘prijsdiscriminatie’. Door prijsdiscriminatie voorkomt de industrie dat prijsbewuste consumenten minderen of stoppen met roken. In Nederland is deze strategie niet mogelijk vanwege een verbod op promoties op tabaksproducten.

De introductie van nieuwe, goedkopere producten is ook een veelgebruikte strategie. Hierdoor kunnen consumenten die de in prijs gestegen producten niet willen of kunnen betalen, overstappen naar een voordeliger merk binnen dezelfde productcategorie of naar een goedkopere, vergelijkbare categorie.

Soms houdt de industrie de productprijs gelijk aan de prijs vóór de accijnsverhoging, maar met een verminderde inhoud van het product, bekend als krimpflatie. Hierdoor kan bijvoorbeeld een pakje nog maar 19 sigaretten bevatten in plaats van de gebruikelijke 20, tegen dezelfde prijs. In Nederland is de verkoop van verpakkingen met minder dan 20 sigaretten of 30 gram shag verboden.

Beleidsmaatregelen tegen prijsbeïnvloeding

Het Trimbos-instituut noemt vijf beleidsmaatregelen die overheden kunnen nemen om de invloed van deze prijsstrategieën te verminderen. Dit zijn het instellen van minimum- en maximumprijzen, het verbieden van prijspromoties, regelmatige accijnsverhogingen aangepast aan inflatie en inkomensgroei, en het invoeren van uniforme accijnstarieven.

Nederland heeft al twee van deze maatregelen ingevoerd: een verbod op prijspromoties en uniforme accijnstarieven voor sigaretten, shag en sigaren.

Hoewel de EU-richtlijnen ervoor zorgen dat Nederland geen minimum- en maximumprijzen kan invoeren, kan de overheid wel regelmatig de accijnzen op tabaksproducten verhogen. Onderzoek van de Universiteit van Maastricht liet zien dat de relatieve betaalbaarheid van sigaretten in Nederland tussen 2010 en 2020 vrijwel gelijk is gebleven, ondanks accijnsverhogingen. Vorig jaar zette Nederland een stap in de goede richting door de prijs per pakje sigaretten met een euro te laten stijgen. Voor dit jaar staat in april nog een grotere accijnsverhoging op de planning. Het Trimbos-instituut adviseert om accijnzen jaarlijks verder te verhogen, rekening houdend met inflatie en inkomensgroei, om het roken verder te ontmoedigen.

RIVM onderzocht scenario’s accijnsverhoging

Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) publiceerde juist vorige week de resultaten van een onderzoek in opdracht van de regering naar de effecten van verschillende accijnsregimes. Het instituut concludeert dat een jaarlijkse accijnsverhoging met 10 procent het percentage rokers in 2040 met 8 procent het dichtst bij het streefpercentage van ten hoogste 5 procent brengt. Jaarlijks 1 euro op de accijnstarieven brengt het aantal rokers omlaag tot 9 procent in 2040. Als de accijnstarieven bevroren zouden worden, dan zullen we in 2040 uitkomen op bijna 11 procent.