UPDATE 24-02-2022
De Europese Commissie zal woensdag 23 februari eindelijk met een plan komen voor ketenaansprakelijkheid van Europese bedrijven. Welke rol onze nieuwe minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking hierin gaat spelen is nog onduidelijk, zo blijkt uit een artikel van FTM.

Door de webredactie

Bedrijven worden steeds meer verantwoordelijk gehouden voor de maatschappelijke gevolgen van hun bedrijfsprocessen, ook voor die elders in de wereld. Steeds meer landen voeren een wet op ketenaansprakelijkheid in, en nu gaat ook Europa ermee aan de slag.

Nederland heeft sinds 2019 de Wet zorgplicht kinderarbeid, maar het kabinet stelt de inwerkingtreding uit totdat er op Europees niveau soortgelijke regelgeving van kracht is. En die regelgeving is aan alle kanten vertraagd, onder meer door toedoen van Liesje Schreinemacher toen die nog Europarlementariër voor de VVD was. Schreinemacher is onze nieuwe minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking. Als lid van het Europees Parlement diende zij 89 amendementen in op een initiatiefvoorstel voor ketenaansprakelijkheid van bedrijven, zo blijkt uit een artikel van Follow The Money. De aanpassingen waar zij om vroeg, zijn geheel in overeenstemming met de wensen van het bedrijfsleven.

In 2020 is de Europese Commissie aan de slag gegaan met wetgeving over ketenaansprakelijkheid. Doel is een einde te maken aan mensenrechtenschendingen, zoals kinderarbeid, uitbuiting en milieuschade in de toeleveringsketens van Europese bedrijven. Misstanden elders in de wereld hebben vaak een directe relatie met Europese bedrijven. Zij nemen ten slotte die producten af. Zoals British American Tobacco (BAT) en Imperial Brands tabaksbladeren in hun producten verwerken die door kinderen in Malawi zijn geplukt.

Diepgaand onderzoek in eigen keten

Ook voor milieuschade elders zijn Europese bedrijven verantwoordelijk, en dan hoeven we niet alleen aan de activiteiten van Shell in Nigeria te denken. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelde in 2019 naar aanleiding van onderzoek door het Imperial College London dat de tabaksindustrie met 84 miljard kilo aan CO₂-equivalent emissies bijdraagt aan klimaatverandering. Om nog te zwijgen over al die rondslingerende filters van uitgedoofde sigaretten, die vol microplastics zitten en daarmee het milieu vergiftigen.

Wetgeving over ketenaansprakelijkheid, waarbij ook de onderaannemers van de onderaannemers betrokken worden, kan bedrijven dwingen tot diepgaand onderzoek in de eigen keten. Dan dienen ze niet meer alleen aan hun eigen toeleveranciers eisen te stellen volgens de OESO- en VN-richtlijnen in het kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen, maar moeten ze ook de leveranciers van hun toeleveranciers onder de loep nemen. Zo’n wet geeft bovendien gezondheids-, milieu- en mensenrechtenorganisaties een wapen in handen om bedrijven aan te pakken die de wetgeving overtreden.

‘Volstrekt onwerkbaar’

Logisch dat bedrijven niet zitten te wachten op zo’n nieuwe wet. In het Europees Parlement kruisten VVD’ster Schreinemacher en PvdA-parlementariër Lara Wolters de degens. Wolters kwam namens de Europese volksvertegenwoordigers in 2021 met een rapport waarin ze de voorwaarden voor het Commissie-voorstel voor een richtlijn over ketenaansprakelijkheid uiteenzette. Alle bedrijven, ongeacht de grootte, moeten onder de regelgeving komen te vallen. En de wet moet de gehele keten betreffen, dus alle bedrijven met wie een Europees bedrijf direct of indirect te maken heeft rondom zijn product.

BusinessEurope, de Europese vereniging van werkgevers, was in rep en roer en zette meteen haar lobby in om de eisen af te zwakken. Onze eigen VNO-NCW noemde het een ‘volstrekt onwerkbaar’ voorstel en Schreinemacher diende 89 amendementen in om het rapport van Wolters bij te sturen. Ze bleek goed geluisterd te hebben naar de bedrijven. De Raad voor Regelgevingstoetsing keurde het eerste én het tweede conceptwetsvoorstel af. Waarom is onduidelijk. Maar nu zit er dan eindelijk een plan aan te komen, dat over twee dagen wordt gepresenteerd.

Schreinemacher kan als minister voor Buitenlandse Handel in Rutte IV zelfs een nog grotere invloed uitoefenen op hoe de regels eruit komen te zien. Bij haar aantreding meldde ze al dat ze als doel heeft ‘onze ondernemers’ te beschermen tegen oneerlijke concurrentie. In het regeerakkoord is echter afgesproken dat misstanden in de complexe internationale ketens van bedrijven moeten worden aangepakt. De vraag is hoe hard die aanpak wordt, als het aan deze minister ligt.

Veel meer doen tegen kinderarbeid

Schendingen door (grote) bedrijven op het gebied van mensenrechten en milieu blijven een hardnekkig probleem. Over kinderarbeid in de tabaksteelt wordt al decennia geschreven, zonder dat dit tot adequate oplossingen leidde. Meer dan een miljoen kinderen wereldwijd werken in de tabaksteelt. Afgelopen september concludeerde TabakNee nog dat Indonesië een paradijs is voor de tabaksindustrie, vanwege de vele kinderhanden in de tabaksvelden en de jonge leeftijd waarop ze beginnen te roken. Maar kinderarbeid komt in bijna alle tabak-telende landen voor.

Vorig jaar hielden onderzoekers van de Universiteit van Bath een serie onderzoeken naar kinderarbeid in de tabakssector tegen het licht. Zij concludeerden dat er veel meer gedaan moet worden om tabaksbedrijven en hun toeleveringsketens extern te monitoren en te controleren. De grootste belemmering voor een effectievere tabaksontmoediging is de industrie zelf, schrijven ze. En datzelfde geldt voor de strijd tegen kinderarbeid.

Rechtszaak vanwege kinderarbeid

In het Verenigd Koninkrijk hebben tabaksfabrikanten BAT en Imperial Brands een rechtszaak aan hun broek vanwege gebruik van kinderarbeid in Malawi. Mensenrechtenadvocaten besloten hiertoe naar aanleiding van een onderzoek van de Britse krant The Guardian in 2018. Zij stellen dat bedrijven als BAT en Imperial de tabaksbladeren meestal via externe dealers kopen, die ze op hun beurt weer kopen van contractboeren. De zaak kan grote gevolgen hebben voor Britse bedrijven met toeleveringsketens in delen van de wereld waar slechte arbeidsomstandigheden en kinderarbeid veel voorkomen.

Het argument dat BAT en Imperial eerder aanvoerden dat onduidelijk is of de tabaksbladeren die door kinderen zijn geplukt ook daadwerkelijk in hun sigaretten verwerkt worden, veegde de Britse rechter van tafel. De advocaten van de boeren zeiden dat ze de bedrijven herhaaldelijk om bewijs hadden gevraagd dat ze geen tabak van boeren hadden gekocht die kinderen inzetten, maar dat er geen documenten aan hen waren verstrekt.

Deze rechtszaak kan nog inspirerend werken voor de antitabaksorganisatie TakeAPart, die BAT ervan beschuldigt in Mexico gebruik te maken van kinderarbeid. Tabaksboeren zouden daar uit armoede hun eigen en andere kinderen inzetten om tabak te kunnen verbouwen. Een wet op ketenaansprakelijkheid maakt het in elk geval makkelijker dit soort excessen aan te pakken.

UPDATE 24-02-2022

De Europese Commissie heeft gisteren het voorstel gepresenteerd voor een ‘Richtlijn inzake due diligence op het gebied van duurzaam ondernemen en tot wijziging van Richtlijn (EU) 2019/1937’. In dit voorstel worden bedrijven verplicht om de negatieve effecten van hun activiteiten op de mensenrechten, zoals kinderarbeid en uitbuiting van werknemers, en op het milieu te identificeren, te voorkomen en te beëindigen of te verminderen. Dit moet meer transparantie voor consumenten en beleggers opleveren. In de richtlijn is onder meer geregeld dat elke lidstaat een toezichthoudend orgaan instelt dat naleving van de regels handhaaft en boetes op kan leggen bij niet-naleving. Slachtoffers krijgen bovendien de mogelijkheid om juridische stappen te ondernemen voor schade die met passende zorgvuldigheidsmaatregelen had kunnen worden voorkomen.