Amerikaans onderzoek laat zien dat tabaksfabrikanten wereldwijd vele miljarden besteden aan doorgaans illegale contracten met winkeliers om hun eigen merken te promoten. Winkeliers hebben soms nauwelijks meer iets te zeggen over hun eigen winkel.

Van de webredactie

Wereldwijd sluiten tabaksfabrikanten nog steeds geheime overeenkomsten met winkeliers over prijskortingen, reclame en plaatsing van de rookwaren in de winkel. Dat blijkt uit een grote internationale studie die eind januari werd gepubliceerd in het British Medical Journal uitgave Tobacco Control. Deze contracten zijn volledig in strijd met internationale afspraken.

De onderzoekers hebben voor hun artikel een groot aantal bestaande onderzoeksgegevens op een rijtje gezet. Hieruit komt onder meer naar voren dat de grote tabaksfabrikanten in de VS in 2019 7,6 miljard dollar hebben uitgegeven aan marketing, waarvan het grootste deel (5,7 miljard) aan prijskortingen. British American Tobacco heeft de relatie met winkeliers en distributeurs versterkt met loyaliteits- en stimuleringsprogramma’s, en Japan Tobacco International heeft zijn aanwezigheid in de detailhandel in belangrijke markten uitgebreid.

Geheime overeenkomsten

De promotie van tabaksproducten wordt meestal geregeld via geheime overeenkomsten tussen grote tabaksfabrikanten en winkeliers. Vaak maken deze contracten deel uit van marketingprogramma’s, zoals het Retail Leaders Program van Philip Morris, het Retail Partners Marketing Plan Contract van RJ Reynolds en het Retail Partnership Plan van ITG Brands. Deze contracten leiden ertoe dat tabaksproducten in de winkels duidelijk aanwezig zijn via de vier ‘P’s’ van commerciële productmarketing: plaatsing, promotie, prijs en product.

Vrij baan

Dit soort overeenkomsten sporen duidelijk niet met artikel 13 van het WHO-verdrag inzake tabaksontmoediging (FCTC). Dit artikel bevat uitgebreide verboden op stimuleringsprogramma’s van tabaksfabrikanten. Helaas hebben maar weinig landen deze programma’s uitgebannen, waardoor ze de tabaksindustie eigenlijk vrij baan geven. Een uitzondering is de beperking die de Canadese staat Quebec oplegt aan de tabaksindustrie. De ‘Tobacco Control Act’ voorkomt daar dat fabrikanten winkeliers paaien met prijsvoordelen.

Uitstalverbod

In Nederland is reclame voor tabaks- en aanverwante producten volgens de Tabaks- en rookwarenwet op de meeste plekken verboden. Sinds 1 juli 2020 geldt in supermarkten een uitstalverbod; sinds 1 januari 2021 ook voor overige verkooppunten, zoals tankstations. Geregistreerde speciaalzaken mogen sigaretten nog wel uitstallen. Niet toegestaan volgens het reclameverbod is het uitdelen van vergoedingen door tabaksfabrikanten om de verkoop van rookwaren te stimuleren.

Onrechtmatige vergoedingen

De tabaksindustrie lijkt zich weinig aan te trekken van het reclameverbod, bleek afgelopen jaar. De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) vond maar liefst 43 samenwerkingsovereenkomsten tussen tabaksfabrikanten en exploitanten van tankstations over de verkoop en promotie van tabaksproducten. In totaal hebben negen tabaksfabrikanten onrechtmatige vergoedingen verstrekt, variërend van 6.000 tot circa 665.000 euro per jaar. De fabrikanten hebben van de NVWA een boete gekregen.

Bemoeizucht

Volgens het internationale onderzoek beschrijven veel contracten precies hoe tabaksproducten en reclame in de winkel moeten worden weergegeven. Een geïnterviewde winkelier in Groot-Brittanië meldde bijvoorbeeld dat hij tweederde van zijn ruimte per tabakseenheid reserveerde voor een gecontracteerde fabrikant. Een Amerikaanse collega vertelde dat vertegenwoordigers van de fabrikant hem verplichtten om 45 procent van de tabakswinkelruimte aan één specifieke fabrikant te besteden. In 29 verschillende studies kwam naar voren dat winkeliers regelmatig bezoek kregen van vertegenwoordigers van de tabaksindustrie. De vertegenwoordigers bemoeiden zich met het ontwerp, de lay-out en de plaatsing van tabaksproducten en advertenties in de winkel.

Vouchers en reisjes

Contracten stimuleren winkeliers vaak met geldelijke beloningen of vouchers. Dat varieerde in de Verenigde Staten van 20 dollar per maand tot 20.000 dollar per jaar. Goed presterende winkeliers in Groot-Brittanië, Australië en de VS kregen allerlei cadeaus van de tabaksindustrie, zoals kaartjes voor sportwedstrijden of uitnodigingen voor grote feesten. Soms ging het nog een stapje verder, dan bestond de beloning uit paddleboarden op een gletsjer, rijden in een Ferrari of zelfs een volledig verzorgde reis naar Fiji om daar de tabaksteelt en -productie te bekijken.

Volledige controle

Driekwart van de winkeliers die werden geïnterviewd in een Amerikaans onderzoek meldde dat tabaksfabrikanten de volledige controle hadden over hun displays en promotiemateriaal. Eén winkelier beschreef de ontmoeting met een vertegenwoordiger: “Het is bijna alsof het niet mijn winkel is (...) Ik werd overrompeld. De vertegenwoordiger liep op een dag bij me binnen, gooide wat boeken op de counter en zei: ‘Ik zal je vertellen wat je gaat doen’.”

Wereldwijd gemeengoed

De conclusie van het onderzoek in het British Medical Journal is dat in veel tabakswinkels de beschikbare producten, prijzen en advertenties worden beïnvloed door contracten die niet zichtbaar zijn voor consumenten. Volgens de onderzoekers zijn dergelijke contracten wereldwijd gemeengoed, wat absoluut niet strookt met de aanbevelingen van het FCTC-verdrag. Het aanpakken van deze contracten moet een prioriteit zijn voor de overheid, om zo de promotie van tabak terug te dringen en de volksgezondheid te verbeteren.