Nederland beperkt de komende jaren het aantal tabaksverkooppunten, om rookwaren minder toegankelijk te maken voor jongeren. Uit nieuw onderzoek blijkt wat de effecten van die inperking zullen zijn: een enorme daling van het aantal rokers en een toename van (gezonde) levensjaren.

Door de webredactie

Om te voorkomen dat jongeren gaan roken en om ex-rokers te beschermen gaat de Nederlandse overheid afspraken uitvoeren uit het in 2018 gepresenteerde Nationaal Preventieakkoord, die het aantal tabaksverkooppunten terugbrengen. Per 2022 wordt de tabaksverkoop via automaten verboden en per 2023 is ook de online verkoop niet meer toegestaan. Vervolgens wordt in 2024 de verkoop van tabak in supermarkten verboden en vanaf 2030 zal de tabaksverkoop gefaseerd worden afgebouwd, eerst bij tankstations en dan bij tabaks- en gemakszaken. Uiteindelijk mogen alleen tabaksspeciaalzaken, die alleen rookwaren en toebehoren mogen verkopen, nog tabaksproducten blijven verkopen.

Om te onderzoeken wat de effecten van deze reductie zullen zijn en welke scenario’s er voor de laatste fase in de afbouw mogelijk zijn hebben SEO Economisch Onderzoek en onderzoeksinstituut IVO in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid een onderzoek gedaan.

Aantal rokers daalt flink

Uit de resultaten blijkt dat de eerstkomende maatregelen er niet alleen voor zullen zorgen dat roken minder verleidelijk wordt omdat tabak niet overal meer te verkrijgen is, maar dat ook het aantal rokers in 2025 met 65.000 tot 130.000 zal zijn gedaald. “Dat leidt tot een gezondheidswinst van 250.000 tot 500.000 levensjaren in goede gezondheid.” De maatregel heeft dus een enorm effect op het welzijn en de kwaliteit van leven.

Supermarkten willen verbod omzeilen

Opmerkelijk in het rapport is dat zo’n 800 van de 6.400 supermarkten overwegen om per 2024, als de verkoop in de supermarkten zelf verboden wordt, een apart tabaksverkooppunt te beginnen en zo het verbod te omzeilen. “Vooral kleine supermarkten zijn bang dat klanten naar een andere supermarkt gaan waar wel een tabaksverkooppunt op loopafstand is. Als klanten dan toch al voor hun tabak verder moeten reizen, zullen zij mogelijk kiezen voor een groter winkelcentrum met een tabaksverkooppunt en een grotere supermarkt met een ruimer assortiment en lagere prijzen.” Desondanks zal het aantal verkooppunten van tabak in totaal van 10.000 in 2021 tot 4.400 in 2024 dalen (2.000 tankstations, 1.600 bestaande en 800 nieuwe tabaks- en gemakszaken).

Kleinere supermarkten mogelijk failliet

Het rapport merkt ook op dat er door de maatregel mogelijk zo’n 500 vooral kleinere supermarkten failliet zullen gaan. “Kleine supermarkten met een hoog aandeel omzet uit tabak, die geen tabakswinkel op loopafstand hebben en geen levensvatbare tabakswinkel kunnen beginnen, moeten mogelijk gedwongen stoppen.”

In een begeleidend schrijven aan de Tweede Kamer merkt demissionair staatssecretaris Blokhuis daarover op: “Omdat supermarkten in kleine kernen een aantrekkende werking hebben op consumenten kan het verdwijnen ervan aanloop bij omliggende winkels en horeca laten inzakken, met mogelijk negatieve gevolgen voor de leefbaarheid van deze kleine kernen. Wat mij betreft vraagt dit aspect bij de uitwerking van de voorstellen de nodige aandacht.” Blokhuis zet daarmee zijn pet van staatssecretaris van Volksgezondheid blijkbaar even af om staatssecretaris van Economische Zaken te worden.

Scenario’s voor verdere inperking

Er zijn vijf verschillende scenario’s uitgedacht om vanaf 2030 het aantal verkooppunten verder te verminderen. Of er een strenge of ruime definitie van een ‘tabaksspeciaalzaak’ wordt toegepast zal ervoor zorgen dat het aantal tabaksspeciaalzaken van 1600 in 2021 naar 700 (strenge definitie) of 800 (ruime definitie) zal dalen.

Vergunningstelsel handig hulpmiddel

Een mogelijkheid om het aantal tabaksspeciaalzaken te reguleren is de invoering van een vergunningstelsel. Rookpreventie Jeugd pleit hier ook al jaren voor. In 2018 onderzocht zij samen met het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde of er onder politieke partijen belangstelling bestond voor deze maatregel. SP, GroenLinks en PvdA waren toen positief. In 2019 bleek ook regeringspartij D66 positief tegenover zo’n maatregel te staan.

NVWA en GvRV ook positief

Blokhuis ging al in beraad met de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) en de Gezondheidsfondsen voor Rookvrij (GvRV). “De NVWA vermoedt dat een vergunningstelsel in de handhaving meer mogelijkheden biedt, maar geeft ook aan dat een vergunningstelsel leidt tot meer uitvoeringskosten en hogere administratieve lasten,” schrijft Blokhuis. “Voor de GvRV heeft de effectiviteit in het beperken van de verkooppunten de grootste prioriteit. De GvRV heeft het vermoeden dat een vergunningstelsel potentieel de hoogste reductie van verkooppunten geeft, omdat de overheid daarmee een middel heeft om het totale aantal verkooppunten onder controle te houden.”

Daarnaast kan het ministerie met een vergunningstelsel vooruitlopen op toekomstige ideeën en pogingen om de wetgeving te omzeilen, zoals de supermarkten dat nu al van plan zijn met het oprichten tabaksverkooppunten.

In elk scenario meer gezondheidswinst

Ongeacht welk scenario zal worden uitgevoerd, is er sprake van weer een flinke daling onder het aantal rokers met 110.000 tot 120.000. En dat levert een gezondheidswinst op van 440.000 tot 480.000 levensjaren in goede gezondheid. Dat zou meer dan de moeite waard moeten zijn. Welk scenario gekozen wordt, schuift demissionair staatssecretaris Blokhuis door naar het volgende kabinet. Dat moet beseffen dat het terugdringen van het aantal tabaksverkooppunten met name is bedoeld om te zorgen dat jongeren minder in de verleiding komen om te gaan roken en minder makkelijk aan tabak kunnen komen.