Accijnsverhogingen zijn het beste wapen tegen roken. Het Trimbos-instituut zet de laatste wetenschappelijke inzichten op een rij, maar constateert ook: accijnsverhoging betekent niet altijd prijsverhoging. En zo zitten er meer addertjes onder het gras.

Door de webredactie

Het Trimbos-instituut heeft een update van het tabaksaccijnzen-factsheet uitgebracht: Effecten van accijns en prijs op het gebruik van tabaksproducten. Met opnieuw de boodschap dat de prijs van sigaretten “substantieel en regelmatig” moet worden verhoogd. Want dat is volgens internationaal onderzoek het effectiefst om het aantal rokers te verlagen en ervoor te zorgen dat rokers die toch doorgaan, minder sigaretten roken. 

In één jaar tijd zijn de tabakswaren in Nederland 19 procent duurder geworden. Toch behoort Nederland, in vergelijking met andere Europese landen, tot de middenmoot als het gaat om de betaalbaarheid van tabaksproducten. Een ander opvallend gegeven: jongeren zijn gevoeliger voor een prijsstijging van tabaksproducten dan volwassenen.

Het verhogen van de tabaksaccijnzen moet volgens de update gepaard gaan met goede communicatie over het doel ervan en laagdrempelige rookstophulp – vooral voor het laagopgeleide deel van de bevolking: daar rookt 25,1 procent dagelijks, terwijl van de hoogopgeleiden 9,7 procent dagelijks rookt, zoals we op deze site eerder berichtten. De kans op vroegtijdig overlijden of ziekte bij laagopgeleiden ligt dan ook een stuk hoger. Volgens het Trimbos-instituut kan het verhogen van de tabaksaccijnzen een bijdrage leveren aan het terugdringen van die sociaaleconomische gezondheidsverschillen.

Jaarlijkse accijnsverhoging

“De daling van de vraag naar tabak is niet evenredig met de stijging van de prijs,” aldus de update. “De schattingen over de grootte van het effect lopen uiteen. Internationale studies rapporteren dat in landen met een hoog welvaartsniveau de vraag gemiddeld daalt met 4% bij een verhoging van de prijs met 10%.”

Arts-epidemioloog van het Trimbos-instituut Esther Croes licht op de website toe: “In de ideale situatie wordt in Nederland ieder jaar de accijns (belasting) op sigaretten verhoogd met minimaal 10%. Als dit onderdeel is van een breder pakket aan maatregelen om tabak te ontmoedigen, dan zijn we weer een stapje dichter bij een rookvrije samenleving.”

Goedkope sigaretten

Maar er zit een aantal addertjes onder het gras. Zo mag een fabrikant zelf bepalen of het de hele accijnsverhoging doorvoert, of slechts een gedeelte en de rest zelf bijlegt. “Het verhogen van de accijns betekent dus niet dat de prijs van tabak gelijk hoger wordt”, aldus de update van het Trimbos-instituut.

TabakNee heeft in juli van dit jaar aan de bel getrokken over goedkope sigaretten na de accijnsverhoging van 1 april. Niet alle pakjes sigaretten werden daadwerkelijk de gevraagde 1 euro duurder. Het nieuwsbericht leidde tot Kamervragen (10 juli) van Kamerlid Henk van Gerven. Staatssecretaris Blokhuis (Volksgezondheid) antwoordde (27 augustus) dat tabaksfabrikanten en importeurs op grond van de richtlijn tabaksaccijns zelf de winkelprijs mogen bepalen. “Het is dan ook aan de tabaksfabrikanten zelf of zij een verschil uit hun winstmarge betalen”, aldus Blokhuis.

Minimumprijs

Volgens het Trimbos-instituut moet bij een accijnsverhoging de mogelijkheid om over te stappen op goedkopere tabaksproducten (‘substitutie’) worden verkleind door een minimumprijs voor tabakswaren in te voeren. Waarom doet Blokhuis dat niet, vroeg Kamerlid Van Gerven in de eerder genoemde Kamervragen. Dat mag niet op grond van artikel 15 van de Europese richtlijn tabaksaccijns, antwoordde Blokhuis en lichtte toe: “Een aantal lidstaten heeft dit in het verleden geprobeerd, maar telkens heeft het Europese Hof van Justitie bevestigd dat het de lidstaten op basis van de richtlijn tabaksaccijns niet is toegestaan een minimumverkoopprijs in te stellen. Het staat lidstaten wel vrij om de accijns te verhogen.”

Oude voorraden

Fabrikanten en importeurs van sigaretten mogen vanaf het moment van tariefswijzigingen geen sigaretten voor het oude tarief verkopen, aldus Blokhuis in zijn antwoord, maar sigarettengroothandels kunnen forse voorraden van de oude prijs aanleggen en die mogen ze blijven verkopen tot twee maanden na de accijnsverhoging. Voor de winkels zelf geldt geen limiet.

Grenseffecten

Ten slotte, addertje nummer vier, Blokhuis streeft er weliswaar naar om de prijs van sigaretten te verhogen naar 10 euro in 2023, maar eerst vindt er een evaluatie plaats naar mogelijke ‘grenseffecten’; gaan rokers over de grens kopen, in België en Duitsland, waar tabakswaren goedkoper zijn? Het Trimbos-instituut vermeldt hierover: “De hogere prijzen (en eventuele grotere prijsverschillen met buurlanden) kunnen ertoe leiden dat sommige rokers overstappen op goedkopere tabaks- of nicotineproducten, legaal in het buitenland tabakswaar aanschaffen of illegaal verhandelde tabaksproducten aanschaffen.”

Die laatste twee zijn de bekende argumenten van de tabaksindustrie. Dat Nederlanders massaal over de grens gaan shoppen, is zwaar overdreven, aldus onderzoek. En dat er een verband zou zijn tussen hogere accijnzen en een toename van smokkel, is evenmin juist, aldus onafhankelijk onderzoek van Luk Joossens, expert tabakspreventie en auteur van het boek De tabakslobby in België.

Alles uit de kast

Desgevraagd reageert Esther Croes: “Als arts vind ik dat Nederland alles uit de kast moet halen om roken te ontmoedigen. Dat betekent dat beginnen met roken onaantrekkelijk is voor wie nog niet rookt en dat stoppen makkelijker wordt. Al jaren is bekend dat tabaksaccijns het belangrijkste instrument is dat de overheid kan inzetten om beide doelen te ondersteunen. Juist in deze tijd van Covid-19, waarin duidelijker dan ooit blijkt hoe belangrijk een gezonde leefstijl is. Dit onderwerp is véél te serieus om te blijven polderen op basis van argumenten van de tabaksindustrie. Naar verwachting sterven er dit jaar twee keer zoveel mensen aan roken als er volgens de officiële RIVM-cijfers tot nu aan Covid-19 zijn overleden.”