OPINIE

Na zeven afleveringen van de Transparantiefiles, de serie waarin TabakNee documenten analyseert die de overheid vrijgeeft over haar contacten met de tabaksindustrie, blijkt dat de overheid lang niet zo transparant is als ze zou moeten zijn. Ze wacht maanden, soms jaren, met het vrijgeven van stukken én gespreksverslagen zijn zo summier dat het lachwekkend is.

Door Frits van Dam

Omdat Nederland het internationale antirookverdrag FCTC heeft ondertekend, waarin staat dat de overheid de tabaksindustrie op afstand moet houden als ze anti-rookwetgeving maakt, heeft de Nederlandse overheid een protocol voor ambtenaren gemaakt waar zij zich aan moeten houden als zij toch in contact zijn geweest met de industrie.
In dat protocol is vastgelegd dat de ambtenaren transparant moeten zijn over die contacten, zodat er weinig geheimzinnigheid kan bestaan of er al dan niet een tabakslobbyist over de vloer is geweest en wat er precies besproken is. 



Verdrag

Het FCTC-verdrag is onder de vleugel van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) opgesteld en door 180 landen ondertekend, waaronder Nederland, de Europese Unie en al haar lidstaten. De ondertekenaars zeggen de maatregelen die in het verdrag staan te zullen implementeren en na te zullen volgen zodat ze samen een front kunnen vormen tegen de rook-epidemie die jaarlijks wereldwijd aan zes miljoen mensen het leven kost.

Rechtszaak

Het duurde even voor Nederland zich echt serieus tot het verdrag ging verhouden. Pas nadat Stichting Rookpreventie Jeugd een rechtszaak tegen de Staat aanspande, omdat uit onderzoek van Vrij Nederland bleek dat de ministeries van Volksgezondheid en Financiën bijna op vriendschappelijke basis met tabakslobbyisten omgingen en hen regelmatig ontvingen, besloot voormalig staatssecretaris Van Rijn dat er een plan opgesteld moest worden om duidelijk te maken dat de overheid het verdrag wel degelijk serieus neemt.
“Voor alle soorten van contact tussen de (Rijks)overheid en de tabaksindustrie staan transparantie en zakelijkheid voorop.”

Actieve publicaties?

Eén van de maatregelen was dat de ministeries actief over de aard van haar contacten met de tabaksindustrie zou publiceren op een gedeelte van de website van de Rijksoverheid. Zo zou het niet meer nodig zijn om wob-verzoeken in te dienen; de documenten zouden immers allemaal al online komen te staan.
Sinds maart 2016 is er een stroom aan documenten vrijgegeven, die we in de serie De Transparantliefiles analyseren. Na zeven afleveringen wordt langzaam duidelijk dat de overheid de boel helemaal niet zo serieus neemt als dat voormalig staatssecretaris Van Rijn destijds had beloofd.

Ontbrekende informatie

Het ‘verslag’ van een bijeenkomst op 17 oktober 2017 tussen het Ministerie van Financiën en vertegenwoordigers van de Vereniging Sigaretten en Kerftabakindustrie en Pricewaterhousecoopers die namens de VSK een onderzoek had gedaan naar accijns, geeft een duidelijk maar treurig voorbeeld van de situatie.
In het verslag lezen we niet meer dan: “Twee vertegenwoordigers van VSK en één vertegenwoordiger van PwC zijn het rapport komen toelichten bij het Ministerie van Financiën, afdeling Verbruiksbelastingen.” We lezen niet waar de ontmoeting plaatsvond, wat er precies besproken is, wie wat zei, of er toezeggingen zijn gedaan of vervolgafspraken zijn ingepland. Kortom: alle informatie die je in een gedegen verslag mag verwachten ontbreekt.
Ook is onduidelijk hoe deze bijeenkomst is ontstaan. Er is namelijk geen mail- of briefwisseling vrijgegeven waarin er een datum en tijd is gekozen. Wellicht is dit telefonisch gegaan? Of zijn de vertegenwoordigers van de tabaksindustrie op de bonnefooi het ministerie van Financiën binnen komen vallen en daarop direct met open armen ontvangen? Vermoedelijk niet.

Niet het enige voorbeeld

Het kan natuurlijk een keer gebeuren dat iemand vergeet te notuleren, maar dit summiere ‘verslag’ is niet het enige voorbeeld. Dit verslag van een bijeenkomst tussen een ambtenaar van het ministerie van Infrastructuur en Milieu en iemand van Japan Tobacco International (JTI) op 30 juni 2016 is slechts zes regels lang. We leren dat JTI is gevraagd haar deelname aan Green Deals te stoppen. Maar waar het gesprek plaatsvond, hoe lang het duurde, wie wat zei en hoe daar precies op gereageerd werd, ontbreekt.

TNLT

Op 1 juni 2016 gaf het ministerie van Volksgezondheid een document vrij over een bijeenkomst van een half jaar eerder (november 2015) met de TNLT, een lobbyclub van verkopers van tabak die een speciale taskforce hebben opgericht om te monitoren of de leeftijdsgrens werd nageleefd bij de verkoop van tabaksproducten (Uit deel 7 van de Transparantiefiles blijkt dat ze bij de presentatie van onderzoeksresultaten bevindingen hebben weggelaten zodat het lijkt alsof de naleving alleen maar is gestegen).

Dit gespreksverslag beslaat ‘maar liefst’ een half A4-tje maar daarin staat alleen beschreven wat de TNLT zelf ook al op haar website heeft gezet: wat ze wil doen. Kortom, als dit alles is wat VWS daadwerkelijk over de TNLT te weten is gekomen in dit gesprek, had ze de website van de lobbyclub kunnen bekijken en was een bijeenkomst niet nodig geweest. We lezen niet wat de lobbyisten precies zeiden en ook niet hoe VWS daarop heeft gereageerd. Er ontstond ook nog enige verwarring over dit verslag, omdat er wordt geschreven "Tevens zal VWS het verslag van dit gesprek openbaar maken." Wij waren dan ook in de veronderstelling dat de daadwerkelijke notulen nog zouden volgen. Maar navraag bij de perswoordvoerder leerde dat dit echt alles was.

De bijlage bij dit verslag ontbrak overigens ook zeer lange tijd. Na maanden zeuren bij de woordvoerder van VWS werd het alsnog gepubliceerd op de website van de Rijksoverheid.

Nog steeds niet op orde

Op 30 april 2017 was de kop boven de vierde aflevering van de Transparantiefiles: “Ministeries hebben vrijgegeven documenten nog niet op orde”.
Toen we de documenten naliepen, bleek dat de overheid soms meer dan anderhalf jaar nodig had om brieven en mails vrij te geven. Ook zaten er toen pas bijlagen tussen die bij eerder vrijgegeven brieven hoorden en vermoedelijk een jaar in een la hadden gelegen. 

De woordvoerder van VWS, had er geen andere verklaring voor dan deze: “Het publiceren gebeurt een aantal malen per jaar. Dat zijn geen vaste momenten. Daarom kan het ene document soms al wat ouder zijn dan het andere.”
Maar als het publiceren een aantal malen per jaar gebeurt, hoe kan het dan dat er documenten tussen zitten die meer dan anderhalf jaar oud zijn? Die hebben dan een aantal rondes om gepubliceerd te worden gemist.

Zeggen is geen doen

We moeten het er maar mee doen, omdat de overheid nu zelf zegt écht openheid te geven over haar contacten met de tabakslobby. Omdat ze er nu écht bovenop zit. Maar zoiets zeggen, is iets anders dan het daadwerkelijk doen.

Hoe transparant is de overheid werkelijk als gespreksverslagen niet meer dan een paar nietszeggende regels bevatten en ze bovendien maanden op deze documenten blijft zitten voordat ze openbaar worden gemaakt? Je kunt niet een beetje transparant zijn. Je bent het, of je bent het niet. Nu ontstaat er alsnog het beeld dat de overheid iets te verbergen heeft. Ze stuurt de media die haar wil kunnen controleren met een kluitje in het riet.