Pensioenfonds ABP verdiende de afgelopen jaren miljoenen euro’s aan de verkoop van tabak, ten koste van zes miljoen doden per jaar. Volgens bestuursvoorzitter Corien Wortmann-Kool zijn de opbrengsten “nodig om de pensioenen op peil te houden”. Maar een meerderheid van de ABP-deelnemers wil er vanaf. “Ik heb mijn vader en twee familieleden verloren aan longkanker.”

Door Elma Verhey

Frits Weijschede, ambulancearts, besloot donderdagavond 16 juni jl. nuttig te besteden. Hij ging naar een bijeenkomst van het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds in Den Haag gewijd aan “duurzaam en verantwoord beleggen”. In een publiciteitscampagne van najaar 2015 beloofde de niet lang daarvoor aangetreden ABP-voorzitter Corien Wortmann-Kool daar méér aandacht aan te zullen besteden. Weijschede wilde weten wat ABP precies verstaat onder “duurzaam en verantwoord” beleggen.

Het bleken “rekbare begrippen”, concludeerde ook een andere aanwezige, apotheker Willem Scholten, voormalig medewerker van de Wereld Gezondheidsorganisatie (WHO) en van het ministerie van Volksgezondheid. Zo presenteerde ABP-bestuurslid Xander den Uyl “uitsluitingslijsten”. ABP zal beslist geen aandelen kopen van fabrikanten van clusterbommen of van fabrikanten waartegen een wapenembargo geldt. Maar dat is allesbehalve het gevolg van eigen “duurzaam en verantwoord beleid”. Dat is in Nederland domweg verboden.

ABP zegt in 2020 25% minder CO₂-uitstoot te willen. Maar Den Uyl kon de zaal desgevraagd niet vertellen wat de huidige uitstoot is (van de beleggingen in olie, gas en kolen). En bedrijven die geen 100% veilige arbeidsomstandigheden bieden, het niet al te nauw nemen met kinderarbeid of mensenrechten, worden niet onmiddellijk uitgesloten. “Met die bedrijven”, aldus ex-vakbondsman Den Uyl, “gaat het ABP de dialoog aan.” Een woordvoerder van APG, de pensioenuitvoerder van het ABP, zei het onlangs in de Amerikaanse Financial Times heel wat minder omfloerst. “Niets is uitgesloten. We beleggen in alles zolang het nationaal of internationaal niet verboden is.”

Van tabak was al langer bekend dat ABP dat een “duurzame en verantwoorde” belegging vindt. Het bestuur van de Stichting Rookpreventie Jeugd, longarts Wanda de Kanter en hoogleraar Frits van Dam, voerden daarover nog begin dit jaar een gesprek met het ABP. Zolang tabak “niet verboden is” blijft het ABP beleggen in tabak. “Tabaksbeleggingen zijn nodig om de pensioenen op peil te houden”, aldus voorzitter Wortmann. 

Beleggen in tabak?

Groot was dan ook de verrassing voor zowel Weijschede als Scholten (ze kennen elkaar overigens niet) toen de zaal een casus voorgelegd kreeg over tabak. In de inleiding wordt gewezen op de beslissing van het Franse verzekeringsbedrijf AXA dat recent aankondigde alle tabaksaandelen, ter waarde van € 1,8 miljard, te verkopen. Het bedrijf vindt dat geld verdienen aan tabak niet langer te verantwoorden valt. “Moet ABP blijven beleggen in tabaksproducten?”, aldus de vraag die zaal voorgelegd kreeg. “Vindt u dat ABP er bij deze beslissing ook rekening mee moet houden dat de ABP-pensioenen de afgelopen jaren niet zijn geïndexeerd (en volgend jaar misschien zelfs gekort moeten worden)?”

De zaal bleek, op een enkele aanwezige na, voorstander van verkoop, ook al gaat dat ten koste van het rendement. Het ABP-bestuur zal niet echt verbaasd zijn geweest. In de toelichting op de casus schrijft ABP dat “uit het deelnemersonderzoek dat ABP in september vorig jaar hield (n=948) bleek dat een meerderheid van de deelnemers niet wil dat zijn pensioengeld wordt belegd in tabaksproducten, zelfs niet als het mijden van tabaksbeleggingen leidt tot lagere rendementen.” De gemiddelde ABP-deelnemers wil kortom af van tabak.

Beleggen in tabak was de afgelopen jaren zeer lucratief. De FTSE ALL World Tobacco-index boekte sinds 2000 een rendement van 980%, tegenover 131% voor de FTSE ALL World Index, waarin alle bedrijfssectoren zijn vertegenwoordigd. Tabak is zelfs het best presterende aandeel sinds 1900. De prijs die daarvoor wordt betaald, is hoog. De Wereld Gezondheidsorganisatie schat dat er per jaar zes miljoen mensen overlijden aan de gevolgen van roken. Meer en meer vallen de slachtoffers in Azië, Afrika en Zuid-Amerika. Tachtig procent van de rokers komt tegenwoordig uit armere landen.

Doelwit

Sinds het aanscherpen van de anti-tabaksmaatregelen in de Verenigde Staten en in West-Europa heeft de tabaksindustrie haar aandacht verlegd naar ‘groeimarkten’ zoals Zuidoost Azië. Het is ook te zien aan de tabaksportefeuille van ABP. Naast aandelen van de bekende fabrikanten, zoals Philip Morris (Marlboro) , BAT (Lucky Strike, Pall Mall), en Japan Tobacco (o.a. Camel en Benson & Hedges) heeft ABP inmiddels substantiële hoeveelheden tabaksaandelen van lokale producenten in India, Korea en Indonesië (zie overzicht). Vooral het redelijke welvarende Indonesië, met een enorme, jonge bevolking en een open economie werd doelwit nummer één van Philip Morris met het best verkochte merk ter wereld Marlboro.

Tabaksregelgeving is in Indonesië dusdanig afwezig dat Philip Morris letterlijk de beruchte Marlboro Man weer van stal kon halen, de marketing hit die tussen 1954 en 1999 miljoenen teenagers in de VS en in Europa aan het roken hielp. Het land hangt vol met reclames voor tabak, overal wordt gerookt en er worden gratis sigaretten uitgedeeld onder jongeren.

Niet zó verwonderlijk dat The Jakarta Post onlangs de noodklok luidde over het enorme tabaksgebruik in Indonesië. Er is sprake van een ware epidemie. Van de jongens tussen de 15 en 19 jaar rookt 57% en van de meisjes in die leeftijdscategorie, die traditioneel nooit rookten, rookt inmiddels 29,2%. Van de totale mannelijke bevolking rookt zelfs 72%. Het land behoort inmiddels tot het hoogste percentage tabaksgebruikers ter wereld. Philip Morris noemt Indonesië dan ook haar “kroonjuweel”.

De gevolgen van roken aan de ene kant en de opbrengst daarvan voor hun eigen pensioen aan de andere kant stuit steeds meer ABP-deelnemers tegen de borst. Frits Weijschede, arts, hoef je niets te vertellen over de gevolgen van roken. “Ik heb mijn opa nooit gekend omdat die op relatief jonge leeftijd is gestikt door COPD als gevolg van roken. Ik heb ook mijn vader en twee andere familieleden verloren aan longkanker.” Maar hij ging ook naar de ABP-bijeenkomst “omdat ik het als arts onverteerbaar vind dat ik aan de ene kant mijn hele carrière al geconfronteerd word met de ellende die roken aanricht en aan de andere kant via mijn pensioenpremies gedwongen word te beleggen in de tabaksindustrie.”

Discussie

Hij heeft geprobeerd, onder andere via Twitter, in discussie te komen met het pensioenfonds. “Het eindigt er telkens in dat het ABP stelt dat ze niets onwettigs doet”. Ook Willem Scholten, die zich bij de WHO onder ander bezig hield met drugsverslaving, weet waarover hij praat. Hij wijst op de agressieve marketingmethodes waarmee de tabaksindustrie kinderen verslaafd maakt. “Ik heb naar voren gebracht dat het recht op gezondheid het recht op bescherming tegen verslavende stoffen omvat. Investeren in tabak is dus mensenrechtenschending. ”

Net als Weijschede houdt Scholten de beleggingen van ABP al veel langer in de gaten. Sinds de discussiebijeenkomst in Den Haag heeft hij de indruk dat binnen het ABP-bestuur “tenminste een discussie gaande is over tabak.” Ook Weijschede veronderstelt dat er een verschuiving gaande is in het denken van het bestuur. “ABP brengt in de discussie met haar leden zelf een tabakscasus in, terwijl zelfs het woord tabak in elk openbaar stuk over duurzaam en verantwoord beleggen ontbreekt.”

Op vragen van TabakNee weigert ABP-bestuurslid Xander den Uyl commentaar. Maar ABP-woordvoerder Jos van Dijk ontkent niet dat er in het bestuur discussie gaande is over de tabaksbeleggingen. “We zijn continue in discussie over beleggingen.” Toegegeven, de casus tabak die aan de zaal werd voorgelegd, is (mede) ingebracht “vanwege de toenemende maatschappelijke druk, mede door TabakNee .” En ja, ook “omdat onderzoek onder de ABP-leden aangeeft dat een meerderheid van tabak af wil.”

Ondanks de hoge rendementen van aandelen tabak, stapte Zorg en Welzijn, na ABP het grootste pensioenfonds van Nederland, in 2013 uit tabak. Het Pensioenfonds voor Medisch Specialisten en het Pensioenfonds voor Huisartsen deden ook tabak in de ban, net als zorgverzekeraars Menzis en Achmea. Ook wereldwijd keren steeds vaker grote, institutionele beleggers tabak de rug toe, zoals het eerder genoemde Franse verzekeringsbedrijf AXA.

Smeltende ijsbergen

De enige manier om grote (maatschappelijke) beleggers nog tot tabak te verleiden is het hoge rendement. De tabaksindustrie doet er dan ook alles aan om haar cijfers zo mooi mogelijk voor te stellen. Maar beursanalisten vragen zich af hoe lang dat nog kan duren. De Amerikaanse beursanalist Ranger International kwam onlangs tot de conclusie dat “tabaksaandelen smeltende ijsbergen zijn”. Ze moeten worden vergeleken met Kodak, vlak voor de uitvinding van digitale fotografie.

Dat de verkoop van sigaretten in de VS sinds 2000 met 40% is gedaald en die in Europa met 18%, zal geen verbazing wekken. Maar ook in Rusland, een van de grootste sigarettenmarkten ter wereld, is de consumptie sinds 2011 met 24% afgenomen. Turkije, traditioneel een land van rokers, laat ook een dalende trend zien.

Ook de tabaksconsumptie in Korea (waar ABP in de lokale tabaksindustrie belegt) is vorig jaar gezakt met 23,6%. In de Filipijnen daalde de tabaksconsumptie met 5% (2015) en in 2013 met 15,6%. Zelfs in Indonesië, na China het land met de grootste sigarettenconsumptie ter wereld, is in 2015 voor het eerst geen groei meer geconstateerd.

Dat de prijs van tabaksaandelen nog steeds zo hoog is, is mede te danken aan de tabaksindustrie zelf, die de prijs hoog weet te houden door het massaal terugkopen van aandelen. De onderliggende winstcijfers laten echter een daling zien. Ranger International voorspelt dat het momentum voor de prijsval van aandelen tabak aanstaande is, nu Rusland onlangs heeft besloten dat roken niet langer is toegestaan in openbare gebouwen en bijvoorbeeld in treinstations. Ook China heeft roken op het werk en in openbare gebouwen verboden. Zelfs in de casino's in Macau mag niet langer worden gerookt.

Ook beursanalisten van het Britse The Motley Fool denken dat het niet langer verstandig is te investeren in tabak. Tabaksaandelen zijn te duur en het dividend in vergelijking met de winstverwachting te laag. Kortom, tabaksaandelen zijn een beleggingsrisico geworden. Misschien dat ABP daarom toch maar de discussie met de leden is aangegaan?

Hieronder een lijst van de tabaksbeleggingen van het ABP in miljoenen euro's:

Tabaksbeleggingen ABP in € miljoenen