Staatssecretaris Martin van Rijn van Volksgezondheid kende een onderzoek naar de handhaving van de leeftijdsgrens bij de verkoop van tabak (en alcohol) toe aan Bureau Nuchter. Eerder stelden Renske Leijten (SP) en Joel Voordewind (CU) Kamervragen over Bureau Nuchter met betrekking tot hun onafhankelijkheid. De staatssecretaris heeft die na herhaald uitstel beantwoord.
Door de webredactie

Uit onderzoek van TabakNee blijkt dat Bureau Nuchter uit Nijmegen de schijn van belangenverstrengling tegen zich heeft bij het onderzoek dat ze in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid doet. Dit onderzoek met mysteryshoppers moet inventariseren of de leeftijdgrens voor de verkoop van tabak (en alcohol) goed gehandhaafd wordt. Maar Bureau Nuchter blijkt belanghebbend te zijn bij een van de systemen die kunnen worden gebruikt om die leeftijd te controleren: de ID-Swiper.

Renske Leijten (SP) en Joel Voordewind (CU) stelden eerder Kamervragen over Bureau Nuchter en de ID-Swiper. Staatssecretaris van Rijn wilde daarom niet reageren op vragen van TabakNee over dit onderwerp tot hij de Kamervragen had beantwoord. Dat is nu gebeurd.

Opvallend in de antwoorden die we hieronder volledig publiceren, is dat de staatssecretaris Bureau Nuchter het hand boven het hoofd houdt. Zo zegt hij dat Bureau Nuchter sinds 2012 niets meer met de ID-Swiper te maken heeft.

Als Van Rijn had nagegaan of dat ook daadwerkelijk klopte, had hij gezien dat Bureau Nuchter nog tot december 2013 de handelsnaam ID-Swiper bij de Kamer van Koophandel in bezit had. Tot december 2014 had zij de merknaam ID-Swiper in het merkenregister van de Benelux geregistreerd. Pas na vragen van TabakNee, heeft directeur van Bureau Nuchter Kim Joe Lie zijn bezit van die merknaam door laten halen.

Staatssecretaris van Rijn geeft toe dat uit onderzoek van het Trimbos-Instituut is gebleken dat de ID-Swiper geen effectief middel is om de leeftijdsgrens te handhaven. Toch zegt hij dat zo'n middel handig kan zijn binnen een bredere aanpak om de leeftijd te handhaven. Hij laat het aan de markt over om een systeem dat ze willen gebruiken, blijkbaar ook als dat systeem als ineffectief is bestempeld.

Verder laat de staatssecretaris weten dat Bureau Nuchter heeft voorgesteld om een wetenschappelijke commissie te laten instellen die de objectiviteit van haar onderzoek zal toetsen. Staatssecretaris Van Rijn zegt dat hij daar positief op heeft gereageerd en dat hij er alle vertrouwen in heeft dat Bureau Nuchter dit onderzoek tot een goed einde zal brengen. Er wordt verder niet bij vermeld wie die commissie samenstelt, of die commissie door de staat bekostigd zal worden of door Bureau Nuchter zelf en aan wie deze commissie verantwoording aflegt. Of het met andere woorden een interne commissie is of een externe onafhankelijke commissie. De staatssecretaris lijkt de Kamervragen niet erg serieus te hebben genomen en is voornamelijk afgegaan op informatie die door Bureau Nuchter is verschaft.

Kamervragen & antwoorden

Hierbij de integrale Kamervragen en daaronder de antwoorden van de staatssecretaris: Antwoorden op vragen van de leden Voordewind (ChristenUnie) en Leijten (SP) aan de staatssecretaris van Volksgezondheid Welzijn en Sport over ID-scanners (ingezonden 11 december 2014).

1) Bent u bekend met het feit dat het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) al vanaf 2012 aanstuurt op de inzet van ID-scanners bij de verkoop van alcoholhoudende dranken in supermarkten?

Antwoord: "Nee."

2) Bent u bekend met de resultaten van het recente mystery shop onderzoek, dat in opdracht van het CBL door Bureau Nuchter is uitgevoerd? Wat vindt u van de resultaten?

Antwoord: "Ja. Hierover heb ik reeds vragen van het lid Rebel beantwoord op 16 december jl."

3) Is Bureau Nuchter betrokken of betrokken geweest bij de ontwikkeling, de marketing en de verkoop van ID-scanners, zoals de ID-swipers?

Antwoord: "Bureau Nuchter heeft aangegeven in de beginfase van haar bedrijf betrokken te zijn geweest bij de ontwikkeling van een leeftijdsverificatiesysteem. Bureau Nuchter zag destijds dat verstrekkers problemen hadden met het omrekenen van de geboortedatum naar de juiste leeftijd. Zij hebben toen samen met andere partijen de ID-swiper ontwikkeld. In 2010 hebben ze dit hulpmiddel voor het eerst onder de aandacht gebracht tijdens de Nijmeegse Vierdaagse. Bureau Nuchter realiseerde zich in 2012 dat zij, om zich volledig te kunnen richten op het onderzoeken van het totale nalevingproces en de factoren die hierop van invloed zijn, geen enkel belang konden hebben bij welk systeem dan ook. Zij hebben daarom al hun belangen overgedragen aan de Interventiewinkel en in 2012 alle activiteiten rond dit leeftijdsverificatiesysteem stopgezet. Bureau Nuchter heeft ook aangegeven geen eigenaar meer te zijn van de merknaam 'ID-swiper'."

4) Kunt u toezeggen dat het door u aangekondigde, landelijke mystery shop onderzoek van het ministerie van VWS zal worden uitgevoerd door een partij die geen enkele betrokkenheid heeft of heeft gehad met de ontwikkeling, de marketing, de inzet en de verkoop van leeftijdsverificatie systemen, dan wel met de verkoop van alcohol en tabak, teneinde iedere zweem van belangenverstrengeling te voorkomen?

Antwoord: "Het betreffende onderzoek zal worden uitgevoerd door Bureau Nuchter. Na een uitgebreide Europese aanbestedingsprocedure is de keuze op hen gevallen. Bureau Nuchter is een partij die, zoals hierboven beschreven, op dit moment geen enkele betrokkenheid heeft met de ontwikkeling, de marketing, de inzet en de verkoop van leeftijdsverificatie systemen, dan wel met de verkoop van alcohol en tabak. Naar aanleiding van de gestelde vragen over belangenverstrengeling heeft Bureau Nuchter zelf voorgesteld om een wetenschappelijke commissie in te stellen die de objectiviteit van dit onderzoek zal toetsen. Ik heb hier positief op gereageerd. Ik heb er vertrouwen in dat Bureau Nuchter dit onderzoek op professionele wijze tot een goed einde kan brengen."

5) Blijkt uit het onderzoek van het Trimbos-Instituut "leeftijdsverificatie in het vizier" dat ID-scanners ineffectief zijn en niet bestendig voor fraude door de verstrekker?

Antwoord: "Uit dit onderzoek blijkt inderdaad dat dit systeem op zichzelf niet effectief is in het bereiken van betere naleving. De praktijk laat zien dat verstrekkers naast een hulpmiddel, vaak ook aandacht hebben voor training en instructie van het personeel. Daarnaast lichten verstrekkers hun klanten veelal voor over de wet via stickers en folders. Een ID scanner wordt daarmee een hulpmiddel binnen een bredere aanpak, die weer effect kan hebben op een goede naleving."

6) Bent u in het voorjaar van 2014, dus vlak voor het verschijnen van het onderzoek van het Trimbos-instituut "leeftijdsverificatie in het vizier", op de hoogte gesteld door verschillende supermarktorganisaties dat zij voornemens waren op grote schaal ID-scanners in te zetten? Zo ja, heeft u deze organisaties toen gevraagd de resultaten van het onderzoek van het Trimbos-instituut af te wachten? Zo nee, waarom niet? Op welke andere momenten is er contact geweest met partijen uit de sector over de inzet van de ID-swiper?

Antwoord: "Een aantal supermarktorganisaties heeft mij in het voorjaar van 2014 laten weten dat zij voornemens was verschillende systemen in te zetten. Ik heb deze organisaties niet gevraagd de resultaten van het betreffende onderzoek af te wachten. Ik vind het aan de markt zelf om een aanpak te kiezen waarvan zij denken dat die de naleving kan helpen verbeteren. Om die reden heb ik ook geen contact met partijen uit de sector over de inzet van één specifiek systeem."

7) Bent u bekend met het feit dat de brancheorganisatie voor de tabaksdetailhandel (NSO) ruim na het verschijnen van het onderzoek van het Trimbos-instituut "leeftijdsverificatie in het vizier" met cofinanciering van de Staatsloterij in totaal duizend ID-scanners heeft aangeschaft en ter beschikking heeft gesteld aan de verkopers van tabak?

Antwoord: "Ja, hierover ben ik achteraf op de hoogte gebracht door een derde partij."

8) Wat vindt u ervan dat het CBL, de NSO en de Staatsloterij aansturen op de inzet van ID-scanners, terwijl uit uw eigen onderzoek is gebleken dat deze ID-scanners ineffectief zijn en niet bestendig tegen fraude door de verstrekker? Juicht u dit toe, gezien het feit dat u en uw voorgangers de afgelopen jaren voortdurend hebben aangegeven de inzet van effectieve leeftijdscontrolesystemen toe te juichen?

Antwoord: "Hulpmiddelen als ID scanners zijn op zichzelf niet een afdoende middel om de naleving te verbeteren, maar binnen een bredere systematiek kunnen dit soort technische hulpmiddelen wel een toegevoegde waarde hebben. Ik juich het toe als ondernemers stappen ondernemen met als doel de naleving te verbeteren."

9) Is de Staat aandeelhouder van de Staatsloterij? Zo ja, is de Staat bereid om gebruik te maken van de invloed en mogelijkheden die zij heeft als aandeelhouder om ervoor te zorgen dat de Staatsloterij alleen maar investeert in systemen of hulpmiddelen ten behoeve van leeftijdsverificatie, waarvan is aangetoond dat ze wel effectief zijn en bestendig voor fraude door de verstrekker? Zo nee, waarom niet?

Antwoord: "Aangezien de Staatsloterij een stichting is, is de staat formeel gezien geen aandeelhouder. De staatssecretaris van Financiën is echter verantwoordelijk voor het beheer en treedt op als ware hij aandeelhouder van de Staatsloterij. Staatsdeelnemingen worden zakelijk aangestuurd langs de lijnen van de Nota Beheer Staatsdeelnemingen, waarbij de aandeelhoudersrechten en instrumenten van de staat dezelfde zijn als die van elke private aandeelhouder op basis van het Burgerlijk Wetboek. De aandeelhouder gaat niet over operationele beslissingen van bescheiden financiële omvang; dergelijke besluiten worden door het bestuur van de onderneming genomen, waarop de raad van commissarissen toezicht houdt. Van zo'n beslissing was in dit geval sprake."

10) Denkt u dat de beschikbaarheid van alcohol en tabak voor kinderen wordt teruggedrongen en dat de toezichtsopgave voor burgemeesters en de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) wordt vereenvoudigd, zolang verstrekkers massaal blijven inzetten op ID-scanners of andere hulpmiddelen?

Antwoord: "Hulpmiddelen als ID scanners zijn op zichzelf niet een afdoende middel om de naleving te verbeteren, maar binnen een bredere systematiek kunnen dit soort technische hulpmiddelen wel een toegevoegde waarde hebben. Het is aan verstrekkers om de naleving te verbeteren. Ik krijg signalen dat de naleving verbetert. Het recent gepubliceerde onderzoek dat het CBL liet uitvoeren naar de naleving van de leeftijdsgrens alcohol en tabak is zo'n signaal. De stijgende lijn die uit dat onderzoek bleek is volgens het CBL te danken aan een intensieve, veelzijdige aanpak waarbij training van medewerkers, voorlichting van de consument, de NIX18-campagne en onderlinge controles centraal staan. Ik laat zelf ook onderzoek doen naar de naleving van de leeftijdsgrens alcohol en tabak. De resultaten daarvan zijn voor mij leidend. Dus als de naleving echt verbetert, dan zou dat daaruit moeten blijken. Een betere naleving zou er toe moeten leiden dat de beschikbaarheid van jongeren onder de 18 wordt teruggedrongen en de toezichtsopgave wordt vereenvoudigd."