In een blogpost op de website van de London School of Economics, hier met toestemming in vertaling overgenomen, betoogt Andreas Schmidt, hoogleraar Ethiek en politieke filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen, dat het vrijheidsbeginsel een leeftijdsgebonden tabaksban niet in de weg staat.

Door Andreas Schmidt

De menselijke kosten van sigaretten zijn gigantisch, hartverscheurend en vermijdbaar. Gelukkig heeft tabaksontmoediging de afgelopen veertig jaar grote successen geboekt voor de volksgezondheid. Gesterkt door dit succes – maar ook ontmoedigd toen het begon af te vlakken – begonnen voorstanders van tabaksontmoediging ambitieuzere voorstellen te bedenken, vooral aan het begin van de jaren 90 en de jaren 10. Dergelijke ‘eindspel’-voorstellen waren erop gericht om voor eens en altijd van sigaretten af te komen, bijvoorbeeld door ze te verbieden voor iedereen die na het jaar 2000 geboren was.

Als filosoof die zich bezighoudt met zowel vrijheid als volksgezondheid, was mijn interesse gewekt. Als zulke voorstellen succesvol zijn, zouden ze veel levens redden. Tegelijkertijd lijkt het verbieden van een product een ernstige inbreuk op de vrijheid van mensen. Kunnen liberale regeringen wel een eindspelbeleid voeren?

Eindspel wordt wet in VK

Een paar jaar later zijn deze vragen verschoven van academische tijdschriften naar parlementen. In 2022 nam de liberale regering van Nieuw-Zeeland plannen aan voor een gedeeltelijk verbod, maar het jaar daarop trok de nieuwe, rechtse regering de plannen weer in. De schijnwerpers zijn nu gericht op het Verenigd Koninkrijk, waar de vooruitzichten voor het eindspel rooskleuriger zijn. De Tobacco and Vapes bill, een vlaggeschip van het beleid van voormalig premier Rishi Sunak, had als doel om “de verkoop van tabak aan mensen geboren op of na 1 januari 2009” te verbieden.

Interessant – en ongebruikelijk voor de post-Brexit politiek – is dat het Lagerhuis dit wetsvoorstel met een overweldigende tweepartijenmeerderheid heeft aangenomen. Het wetsvoorstel werd in de ijskast gezet toen Sunak in mei vervroegde verkiezingen uitriep, maar vanwege de steun van beide partijen nam de Labourregering het wetsvoorstel op in de King’s Speech.

Is de vrijheid in het geding?

Maar niet iedereen is overtuigd. Naast praktische bezwaren hebben critici eerder bezwaren geuit over persoonlijke vrijheid. Zo stelde voormalig premier Liz Truss dat het wetsvoorstel “emblematisch is voor een technocratisch establishment in dit land dat de vrijheid van mensen wil beperken”. Afgezien van de opmerking over een ‘technocratische gevestigde orde’, zou de bezorgdheid over vrijheid breed moeten weerklinken: moeten liberale regeringen echt bezig zijn met het verbieden van sigaretten?

Dit was precies de zorg die mij motiveerde om artikelen over dit onderwerp te schrijven. Vaak stellen filosofen goede vragen, maar geven ze teleurstellende antwoorden (“Het is ingewikkelder dan je dacht: aan de ene kant dit, aan de andere kant dat...”). Maar in dit geval kwam ik tot een duidelijk antwoord: als dergelijk beleid in de praktijk werkt, is individuele vrijheid geen reden om ertegen te zijn. Integendeel, vrijheid spreekt in het voordeel.

Om te zien waarom, kun je kijken naar liberale theorieën die vrijheid identificeren met de beschikbaarheid van opties en de afwezigheid van interpersoonlijke inmenging. Hoewel productverboden de liberale vrijheid aantasten, spreken liberale theorieën zich niet uit tegen het uitfaseren van tabak.

Vrijheid als één waarde naast andere

Ten eerste geeft zelfs de meest fervente liberaal ook om andere waarden dan vrijheid. Soms moeten we vrijheid afwegen tegen andere belangen. En omdat roken de belangrijkste oorzaak is van vermijdbare ziekte en dood, kunnen gezondheidsoverwegingen zwaarder wegen dan vrijheid.

Overweeg het volgende gedachte-experiment: stel je voor dat sigaretten nog niet op onze markten waren geïntroduceerd, maar dat een bedrijf ze uitvindt en nu goedkeuring wil van de regelgevende instanties. Veronderstel ook dat we alle huidige informatie hebben over de vreselijke effecten van sigaretten. Moeten landen dat bedrijf dan toestaan om sigaretten te gaan verkopen? Ik ben ervan overtuigd dat het Verenigd Koninkrijk dat niet zou doen, en terecht. Maar als we sigaretten zouden tegenhouden in dit gedachte-experiment, zouden we dan niet ook sigaretten moeten tegenhouden nu ze bestaan?

Ik beargumenteer elders dat de rechtvaardigingsdrempel voor het intrekken van opties hoger is dan voor het onthouden van opties (maar dat de drempel nog steeds wordt gehaald voor het intrekken van sigaretten). Voor de Britse tabakswet kunnen we deze complicatie echter negeren: de wet trekt niet voor iedereen de optie in om sigaretten te kopen, maar alleen voor iedereen die na 2008 geboren is. Dus als het inhouden van de optie gerechtvaardigd lijkt in het gedachte-experiment, dan zou het hier ook gerechtvaardigd moeten zijn.

Vrijheid zelf ondersteunt een verbod

En dan is er nog een tweede krachtig argument: we hoeven vrijheid niet eens af te wegen tegen andere waarden, vrijheid zelf ondersteunt al een gedeeltelijk verbod. Dit is waarom.

John Stuart Mill was een beroemde anti-paternalist, maar zelfs hij stond uitzonderingen toe. In zijn essay ‘On Liberty’ stelde hij bijvoorbeeld dat we slavernijcontracten moeten verbieden, zelfs als ze vrijwillig zijn:

“... door zichzelf te verkopen als slaaf doet hij afstand van zijn vrijheid; hij ziet af van elk toekomstig gebruik ervan buiten die ene daad. [...] Het principe van vrijheid kan niet vereisen dat hij vrij moet zijn om niet vrij te zijn.”

De optie om te roken brengt een kleiner maar nog steeds substantieel risico met zich mee: als je verslaafd raakt aan sigaretten, krimpt je toekomstige vrijheid naar verwachting enorm. Ten eerste daalt je levensverwachting met 10 tot 15 jaar. Je opties nemen navenant af, want je hebt geen opties meer als je dood bent. Sigaretten verslechteren ook je gezondheid, waardoor je ‘fysieke opties’ en dus je vrijheid afnemen terwijl je nog leeft. Sigaretten verminderen ook je financiële vrijheid. Drie van de vier rokers zouden willen dat ze konden stoppen. Maar dat kunnen ze niet, dus hun dure sigarettenverslaving vermindert het geld dat ze kunnen uitgeven aan andere dingen die ze nodig hebben of waar ze waarde aan hechten. Tot slot denken filosofen dat verslavingen ons ook in psychologisch opzicht minder vrij maken. Verslavingen verhinderen dat onze acties overeenkomen met wat we autonoom wensen te doen met ons leven.

Bescherm individu tegen onvrijheid

Al met al verminderen sigaretten je verwachte levenslange vrijheid. We zouden individuen moeten beschermen tegen opties die hun toekomstige zelf in ernstige mate onvrij maken. Dit argument wordt nog sterker als we ons zorgen maken over de verdeling van vrijheid tussen mensen. Roken maakt de sociale verdeling van vrijheid ongelijker. Roken heeft een sociale gradiënt, wat betekent dat mensen met een lagere sociaaleconomische status vaker roken. Door een hogere mortaliteit, morbiditeit en financiële lasten vermindert tabak onevenredig de vrijheid van mensen die toch al minder hadden.

Stemmen rokers uit vrije wil toe?

Je zou je tegen mijn conclusie kunnen verzetten door een andere opvatting van vrijheid aan te nemen: vrijheid is geen goed dat bevorderd moet worden en we moeten ons ook niet druk maken over de keuzemogelijkheden van mensen. In plaats daarvan is de enige op vrijheid gebaseerde plicht van de overheid om de keuzes van mensen te respecteren en te respecteren waar ze uit vrije wil mee instemmen – hoe gevaarlijk of dom die keuzes ook zijn. Dit antwoord heeft echter verschillende problemen. Een dergelijke opvatting houdt geen stand bij filosofisch onderzoek: het respecteren van toestemming is een belangrijk onderdeel van vrijheid, maar het is nauwelijks het hele verhaal!

Bovendien erkennen zelfs radicale versies van zo’n opvatting dat toestemming terzijde geschoven kan worden als er schade is voor derden, en dat is er ruimschoots van tabak. En het belangrijkste is dat de meeste rokers niet rationeel en vrijelijk instemmen in de mate die nodig is om het argument door te zetten. De overgrote meerderheid van rokers zou willen dat ze nooit waren begonnen, zou willen dat ze konden stoppen en heeft geprobeerd te stoppen maar dat is niet gelukt. En de meeste rokers beginnen met roken voordat ze de wettelijk toegestane leeftijd hebben bereikt. Tot slot onderschatten rokers vaak de gezondheidsrisico’s en het verslavende potentieel van roken. Als het gedeeltelijke verbod in het Verenigd Koninkrijk in de praktijk blijkt te werken, dan spreekt de bezorgdheid over vrijheid in het voordeel daarvan.

Dit artikel is met toestemming van de auteur en de London School of Economics in vertaling overgenomen van de LSE British Politics and Policy blog.
Zie ook onze Q&A over het burgerinitiatief Nicotinee.