Het Britse tabaksbedrijf, British American Tobacco (BAT), is al jaren in verschillende landen betrokken bij duistere praktijken als smokkel, omkoping, spionage en belastingontwijking. Tot verbijstering van critici staakte de Britse justitie een onderzoek naar het tabaksbedrijf.

Door de webredactie

Het Verenigd Koninkrijk faalt in de aanpak van louche activiteiten van de Britse tabaksmultinational, British American Tobacco (BAT). Dat blijkt uit een overzichtsartikel dat Andy Rowell, hoofd onderzoek van de Tobacco Control Research Group van de University of Bath, schreef voor het mediaplatform Declassified UK. Rowell verbaast zich erover dat opeenvolgende Britse regeringen niets deden om de bedenkelijke activiteiten te beteugelen van deze ‘blue-chip company’, die in 180 landen opereert en vorig jaar niet minder dan 600 miljard sigaretten verkocht.

BAT helpt smokkel een handje

Het bedrijf ligt al jaren onder vuur. In 2000 schreef de The Guardian, in samenwerking met het International Consortium of Investigative Journalists, dat BAT profiteerde van de smokkel van miljarden sigaretten in een mondiale poging “de verkoop te stimuleren en generaties nieuwe rokers te lokken”. Kenneth Clarke, toenmalig vicevoorzitter van BAT en invloedrijk lid van de Conservatieven, gaf toe dat het bedrijf sigaretten leverde terwijl het wist dat deze “waarschijnlijk op de zwarte markt” zouden komen. Het smokkelschandaal leidde tot zoveel politieke protesten dat het Britse Departement van Handel en Industrie een onderzoek gelaste naar BAT. Het rapport is twintig jaar later echter nog steeds geheim, ondanks pogingen het gepubliceerd te krijgen via procedures voor openbaarmaking.

Omkoping in Afrika

In 2015 onthulde de BBC in ‘The Secret Bribes of Big Tobacco’ een omkoopschandaal, gebaseerd op duizenden interne documenten over activiteiten van BAT in Centraal- en Oost-Afrika. De documenten waren afkomstig van klokkenluiders, met name Paul Hopkins, die 13 jaar voor BAT in Kenia had gewerkt. Hieruit bleek dat BAT in Oost-Afrika parlementsleden en ambtenaren omkocht en lokale concurrenten schade toebracht. Het ging bijvoorbeeld om twee vertegenwoordigers van het Kaderverdrag inzake tabaksontmoediging (FCTC) van de WHO uit Burundi en de Comoren, en een voormalig FCTC-vertegenwoordiger van Rwanda. Een ambtenaar in Burundi werd geld betaald in ruil voor het concept van een nieuwe tabakontmoedigingswet. De ambtenaar zou ook aanpassingen in de wet kunnen aanbrengen.

Verder bleek uit de documenten dat BAT-medewerkers valse namen en privé-e-mailadressen gebruikten in hun contacten en een spreadsheet bijhielden met geheime betalingen. Uit een latere analyse bleek dat er minstens 236 betalingen met een totaalbedrag van 600.000 dollar waren gedaan, bestemd voor ruim vijftig politici, medewerkers van de concurrentie, journalisten, ambtenaren en zelfs een rechter.

Britse justitie begint, maar staakt onderzoek

Klokkenluider Hopkins ging na de BBC-uitzending samen met zijn advocaat naar de Serious Fraud Office (SFO), dat in het Verenigd Koninkrijk belast is met onderzoek naar en vervolging van zware fraudezaken. Want ook als Britse bedrijven in het buitenland misdrijven begaan, kunnen ze hiervoor in het VK aangepakt worden. Het SFO bestudeerde gedurende 18 maanden het bewijs dat was aangeleverd door Hopkins. In augustus 2017 kondigde het SFO een formeel strafrechtelijk onderzoek aan tegen BAT omdat er aanwijzingen van corruptie door filialen waren.

Intussen werkte BAT met een internationaal team van advocatenkantoor Slaughter and May. Opmerkelijk was dat het voormalige SFO-hoofd David Green, die notabene het BAT-onderzoek had gestart, in 2018 bij Slaughter and May ging werken. Dat advocatenkantoor is gespecialiseerd in het treffen van schikkingen. Zo’n aanpak heeft voor beide partijen voordelen. Het SFO kan een boete opleggen zonder een dure rechtszaak te hoeven doen en de aangeklaagde partij kan wel een berisping maar geen strafrechtelijke veroordeling krijgen.

Opeens kondigde het SFO in januari 2021 echter aan het onderzoek tegen BAT te staken. Als formele reden werd opgegeven dat er onvoldoende bewijs was. Daarmee werd het onderzoek, waarmee 18.000 uur en 2,3 miljoen pond was gemoeid, gestopt.

BAT ontduikt in Zuid-Afrika witwaswetgeving

De critici van BAT waren geschokt. Een van hen was Johann Van Loggerenberg, een forensisch onderzoeker die bijna 16 jaar had gewerkt voor de Zuid-Afrikaanse belastingdienst (South African Revenue Service, SARS) en onderzoek had gedaan naar belastingontduiking en smokkel door de tabaksindustrie in Zuid-Afrika.

Voor BAT is Zuid-Afrika een van de belangrijkste afzetmarkten, waar het 70 procent van de markt in handen heeft en de op zeven na grootste sigarettenfabriek van de wereld heeft staan. Desondanks voert het er een gevecht met kleinere concurrerende bedrijven die ook een deel van de markt willen.

Van Loggerenberg en SARS hadden ontdekt dat BAT gebruikmaakte van geldpasjes van het Grenswisselkantoor Travelex om informanten in Zuid-Afrika te betalen, die door BAT vanuit Londen werden gecoördineerd. SARS traceerde acht personen die met BAT werkten en zulke Travelex-betalingen hadden ontvangen en concludeerde dat met deze transacties de witwaswetgeving in Zuid-Afrika werd overtreden. Een van de mensen die op deze manier werden betaald, was een persoon die voor maar liefst drie partijen tegelijk werkte: voor BAT, de Zuidafrikaanse veiligheidsdienst én voor de concurrenten van BAT. Later bracht het BBC-programma Panorama aan het licht dat er een tweede spionnennetwerk van zo’n 200 ‘speciale informanten’ was, die de concurrenten van BAT bespioneerden en ondermijnden.

Terwijl het plan was dat Van Loggerenberg voor een onderhoud naar het VK zou komen om bewijs over BAT te overhandigen, zou het SFO hem nooit uitnodigen. Het SFO negeerde ook anderen die informatie konden geven.

Tweede BBC-uitzending

Van Loggerenberg verscheen wel, net als andere getuigen en klokkenluiders, in de Panorama-uitzending van september 2021. In deze uitzending werd BAT beschuldigd van illegale activiteiten, zoals spionage, het afluisteren van telefoons en het betalen van smeergeld om concurrenten te ondermijnen. BAT zou 42,6 miljoen dollar voor ‘surveillance’ hebben betaald. Ook liet Panorama zien hoe BAT toegang had tot politiedocumenten en zelfs verkeerscamera’s om de concurrentie te bespioneren. Francois Van Der Westhuizen, die voor een beveiligingsbedrijf had gewerkt dat door BAT ingehuurd was, verklaarde dat het tabaksbedrijf wist dat het illegale praktijken waren.

BAT wees alle beschuldigingen van de hand en verklaarde dat de activiteiten van het bedrijf gericht waren op de ‘bestrijding van illegale handel’ en ondersteuning van politie en justitie. Het bedrijf reageerde echter niet op de aantijgingen over omkoping van de Zimbabwaanse dictator Robert Mugabe. In deze zaak werd BAT beschuldigd van betrokkenheid bij onderhandelingen waarbij tussen de 300.000 en 500.000 dollar aan Mugabe zou zijn betaald.

Oproepen voor heropening SFO-onderzoek

Onmiddellijk na de Panorama-uitzending kwamen er oproepen, ook van het Britse parlement, om het SFO-onderzoek te heropenen. De Britse regering zei dat het SFO het bewijs “moest bekijken en beoordelen”, maar er gebeurde niets. Er zijn volgens Rowell diverse redenen dat het SFO het onderzoek zou kunnen hebben gestaakt. Ten eerste is deze justitieorganisatie niet geschikt om te procederen tegen een bedrijf als BAT, dat over veel geld beschikt. Hij wijst ook op een bijeenkomst tussen hoge Zuid-Afrikaanse en Britse functionarissen en oppert dat het ‘plausibel’ is dat de Zuid-Afrikanen de Britten hebben gevraagd om met het onderzoek te stoppen om te voorkomen dat het zou interfereren met een groot onderzoek in Zuid-Afrika. Een derde reden kan zijn dat de Britse autoriteiten het politiek te gevoelig vonden. “Misschien was de zaak gewoon te gênant voor de Britse staat met zijn draaideur naar een gigantisch bedrijf”, aldus Rowell.                                                                                                                          

Andere landen komen wel in actie

Intussen hebben andere landen BAT wel ter verantwoording geroepen. In 2023 betaalde BAT in een schikking met het Amerikaanse ministerie van justie 635 miljoen dollar vanwege het overtreden van sancties tegen Noord-Korea. Bangladesh eist een vergoeding van BAT vanwege belastingontduiking. Volgens een academische studie naar de operaties van BAT in Iran, is het mogelijk dat het bedrijf daar betrokken is bij smokkel en andere twijfelachtige praktijken.

In Nederland had de Belastingdienst een langlopend geschil met BAT. De rechtbank in Haarlem bepaalde op 15 december 2023 dat het tabaksbedrijf alsnog belasting moest betalen over ruim 1,8 miljard euro winst over de periode 2014-2016, zo meldde TabakNee eerder. Ook moet de tabaksfabrikant bijna 107 miljoen euro aan boetes voldoen wegens belastingontwijking. Het was de tweede keer dat BAT werd veroordeeld voor opzettelijke belastingontwijking. In oktober 2022 oordeelde dezelfde rechtbank dat BAT over de periode 2008-2013 300 miljoen euro aan winst te weinig had opgegeven in zijn belastingaangiftes en dat daarom een boete van 1,3 miljoen euro opgelegd kon worden.

Enkele maanden geleden stelde de Nigerian Federal Competition & Consumer Protection Commission dat BAT 110 miljoen dollar moest betalen vanwege het overtreden van de wet. Nooit eerder legde deze commissie, die de activiteiten van BAT de komende twee jaar in de gaten zal houden, zo’n hoge boete op.

Wat hebben Britse regeringen te verbergen?

Maar in het Verenigd Koninkrijk gebeurt niets. Rowell wijst erop dat de Britse premier Rishi Sunak vorig jaar tijdens een bijeenkomst van de Conservatieve Partij verklaarde dat de regering van plan is om de leeftijd waarop mensen mogen roken elk jaar te verhogen om op die manier een ‘rookvrije generatie’ te bewerkstelligen. Inmiddels is het wetsvoorstel daartoe naar het parlement gestuurd.

Tegelijkertijd doet de regering niets om de grote tabaksfirma’s als BAT aan te pakken, stelt Rowell. Hij vraagt zich af “wat de opeenvolgende Britse regeringen te verbergen hebben”. Van Loggerenberg verklaarde tegenover Declassified: “Het is onbegrijpelijk dat een overheidsinstantie voor wetshandhaving in een ontwikkeld land, met name een zoals het SFO, met een lange geschiedenis van doortastendheid, simpelweg een zaak sluit zonder alle feiten en bewijs te hebben bekeken. Ik begrijp dit niet.”

tags:  onderzoek | rechtszaak | boete | Tobacco Control | Verenigd Koninkrijk | BAT | belastingontduiking | omkoping | smokkel