Waar de overheid tijdens de coronacrisis alles uit de kast trekt om de kwetsbaarsten te beschermen, laat zij toe dat de tabaksindustrie al jarenlang diezelfde kwetsbare mensen aan zich bindt. Roken is immers een ‘vrije keuze’. Longarts Wanda de Kanter bestrijdt dat idee al jaren. Niet alleen de tabak zelf is fataal, de marketingmachine en lobby van de tabaksindustrie zijn net zo dodelijk.

Door Wanda de Kanter*

Waar rigoureus ingrijpen tijdens de coronacrisis uitstekend kon omdat het probleem zo tastbaar dichtbij kwam, zo moeilijk is het blijkbaar als ellende ver in de toekomst ligt. Tegenwoordig verwarren we vrijheid met de vrije markt. Hoe consequent zijn we eigenlijk als we het over vrije keuze hebben? Een brommerhelm en een verkeersgordel verplichten we, dat leidt tot geen enkel protest. Het zal niet lang meer duren of een fietshelm wordt ook verplicht om 85 doden per jaar te voorkomen. Als zalm bij drie mensen diarree veroorzaakt, is de volgende dag alle zalm uit alle supermarkten verwijderd, want levensgevaarlijk.

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit heeft geluk dat zij niet verantwoordelijk is voor spataderen in de slokdarm, levercirrose, ernstig overgewicht en kanker – de industrieën hebben ervoor gezorgd dat dat buiten hun aandachtsgebied valt. De eventuele risico’s van een zoetje leiden tot vele wetenschappelijke publicaties. Tientallen kankerverwekkende stoffen in tabak vallen erbuiten. Onder het mom van vrije keus wordt tabak getolereerd. Terwijl het net zo verslavend is als heroïne (dertig doden per jaar) en cocaïne (twintig doden per jaar). Er zijn toch maar heel weinig mensen voorstander van dat ook deze middelen gelegaliseerd zullen worden.

Het feit dat de tabaksindustrie legaal is, wil niet zeggen dat het een ‘rechtvaardige’ industrie is. Er zijn zoveel zaken legaal geweest, zoals slavernij en kolonialisme en zelfs heksenverbranding, die bij nader inzien toch immorele, gewetenloze industrieën waren. Asbest was ooit een legaal product. Nadat duidelijk werd dat asbest na dertig tot veertig jaar een verhoogde kans op mesothelioom (borstvlieskanker) gaf, werd het in Nederland verboden. Er zijn vijf- tot zevenhonderd asbestdoden per jaar tegenover twintigduizend tabaksdoden.

Er zijn landen waar de verkoop van tabak en alcohol als niet-essentiële middelen tijdens de coronacrisis verboden werd. Het RIVM noch het ministerie van Volksgezondheid heeft hieraan wezenlijke aandacht besteed. Al jaren proberen wij met Stichting Rookpreventie Jeugd de oorzaak te achterhalen van het tegenstribbelende tabaksbeleid in Nederland. Jaren geleden voerden wij een rechtszaak tegen de overheid vanwege haar banden met de tabaksindustrie. In het juridisch bindende Verenigde Naties-akkoord is vastgelegd dat overheden geen contacten mogen onderhouden met de tabaksindustrie. Wij lieten middels vele Wetten openbaarheid van bestuur (Wobs, de beruchte zwartgelakte documenten) zien hoe intensief die contacten in Nederland waren, waardoor de invloed van deze industrie onmiskenbaar groot is.

Minister van Tabak

TabakNee, de journalistieke onderzoekswebsite van onze stichting, laat al jaren zien hoe intensief de tabakslobby in Nederland is. Zij zit letterlijk in de haarvaten van de maatschappij. Een aantal van de meest invloedrijke mannen uit de Top 200 van de Volkskrant heeft sterke banden met de tabaksindustrie: VNO-NCW, dat de belangen van het bedrijfsleven behartigt in Nederland, had met voorzitter Niek Jan van Kesteren een grote tabaksvriend in Den Haag. Hij opereert liefst achter de schermen en staat pal achter veel verkooppunten en een lage prijs. Dat er elk jaar een dorp zo groot als zijn geboorteplaats Katwijk sneuvelt aan tabak is voor hem niet relevant. Hans de Boer zette zijn beleid voort. De voorzitter van het MKB zorgt eveneens als geen ander voor de tabakswinkelier.

Een vorige minister van Volksgezondheid stimuleerde de opstand tegen de rookvrije horeca, zij kreeg de geuzennaam minister van Tabak. Haar voorganger werd commissaris bij een tabaksproducent. Een voormalig Rabo-topman is nu commissaris van Philip Morris. Een oud-Nuon-man doet zijn best voor PMI. Een oud-hoogleraar duurzaamheid zette haar kwaliteiten in als commissaris van Philip Morris. Zij is de moeder van een bekende politicus. Toeval bestaat niet in deze wereld.

En vergeet de dealers niet in dit rijtje: de supermarkt, die nota bene verreweg het meest profijt had van de coronacrisis, blijft tabak verkopen. De supermarkten halen meer dan twee miljard omzet uit tabak. Voor een ideale productplacement in de supermarkten, goed in het zicht bij de kassa’s, ontvangen zij miljoenen. Dat is illegaal. De Lidl haalde overigens tabak wel degelijk uit het assortiment, het kan dus.

De rij lobbyisten, advocaten, pr-bureaus en marketingbureaus van de tabaksindustrie is schier oneindig. Met al deze coryfeeën uit het bedrijfsleven aan hun kant heeft de tabaksindustrie een grotendeels onzichtbare invloed die niemand kan doorbreken. Helaas is vooral onze grootste politieke partij zeer gevoelig voor de invloed van de tabaksindustrie.

Enige strafzaak ter wereld

Met Annemarie van Veen, longkankerpatiënt, en Lia Breed, COPD-patiënt, beiden in 2019 overleden, en een miljoen aanhangers liet onze stichting in de enige strafzaak ter wereld tegen de tabaksindustrie zien hoe die industrie opereert. Het Hof gaf eind 2018 in een artikel 12-procedure toe: ‘Ja, het is een zeer dodelijk en verslavend product, en ja, kinderen zijn onmiskenbaar de doelgroep, met als enig oogmerk geld aan hen te verdienen, maar: helaas is het een legaal product. U bent dus aan het verkeerde loket, en u moet bij de overheid zijn.’

We gingen opnieuw naar de overheid: deze keer richtten wij onze pijlen op de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit. We konden aantonen dat de sjoemelsigaret een veel lagere teerwaarde meet in de machine dan in de roker, door onzichtbare ventielgaatjes, maar dat mocht niet baten. Het valt immers onder EU-wetgeving. Op naar de bestuursrechter in Rotterdam. Aan het begin van de coronacrisis, en daardoor ondergesneeuwd in de media, hoorden we dat we gelijk kregen met onze vragen aan de bestuursrechter. We zijn doorverwezen naar het Europese Hof van Justitie in Luxemburg voor een prejudicieel advies: is de meetmethode belangrijker, of het recht op gezondheid? Mocht het Hof ons gelijk geven in onze stelling dat inderdaad alle filtersigaretten veel hogere hoeveelheden kankerverwekkende stoffen in de mens produceren dan wettelijk is toegestaan, dan moeten alle filtersigaretten in de EU direct uit de schappen.

De tabaksindustrie moest miljoenen documenten tegen haar wens online zetten toen zij de grootste civiele rechtszaak in Amerika ooit verloor, bekend als de Tobacco Master Settlement Agreement uit 2006. Op basis van die documenten schreef Robert Proctor, hoogleraar geschiedenis aan Stanford University, zijn allesomvattende Golden Holocaust. Ooit begonnen met onderzoek in Duitsland naar nazisme verlegde hij later zijn aandachtsgebied naar de tabaksindustrie. De titel van het boek stuit Nederlanders tegen de borst, maar Proctor vindt de praktijken van de tabaksindustrie vergelijkbaar met het systematisch doden van grote groepen mensen: ieder jaar opnieuw acht miljoen mensen.

Deze eeuw zullen een miljard mensen sterven aan de gevolgen van tabak. Dankzij de opzet van het zo verslavend mogelijk maken van een sigaret, het verdoezelen van de waarheid, de lobby en de miljardenmarketing. Met maar één doel: winst voor de aandeelhouders in de tabaksindustrie. Is niet iedereen die op grote schaal meewerkt aan deze epidemie verantwoordelijk? Is niet iedereen die werkt voor de tabaksindustrie moreel aansprakelijk? Is niet iedereen die er niets tegen doet verantwoordelijk?

Klanten voor het leven

De WHO roept op om sigarettenverkoop in coronatijd te staken. Zuid-Afrika verbiedt de sigarettenverkoop, het is immers niet essentieel voor ons levensonderhoud. Direct gaat de automatische reflex van de tabaksindustrie af: er zal gesmokkeld worden, levensgevaarlijke sigaretten zullen de grens over komen. Bewezen? Nee. Overal waar sigaretten onbetaalbaar (of onverkrijgbaar) zijn geworden, wordt er het allerminst gesmokkeld.

Waarom denken politici hier dan anders over? Dankzij vuistdikke rapporten, geproduceerd door de internationale accountants- en adviesorganisatie KPMG, in tachtig landen in opdracht van de tabaksindustrie. Met cijfers afkomstig van diezelfde industrie. De tabaksindustrie krijgt miljarden boetes voor het droppen van grote partijen illegale sigaretten – hun eigen sigaretten – om zo de meest effectieve maatregel tegen kindroken, namelijk accijnsverhoging en dus dure sigaretten, te omzeilen. In landen waar niet goed gecontroleerd wordt, is het op die manier makkelijk je goedkope sigaretten aan kinderen te slijten. Eenmaal verslaafd zijn die kinderen klanten voor het leven. De tabaksindustrie suggereert op conferenties, congressen en in kranten dat een hogere sigarettenprijs tot criminaliteit zal leiden. Tot levensgevaarlijke gesmokkelde sigaretten. Tot het mislopen van miljarden aan accijns. Dat schrikt overheden af.

Wij kunnen als stichting dergelijk nieuws één keer publiceren, maar we kunnen het niet wekelijks in tachtig landen blijven herhalen. Concreet betekent het dat degene met het meeste geld voor lobby en marketing dit gevecht over fake news wint. In Nederland worden er meer sigaretten dan ooit gekocht en gerookt. Ik maak kleine Instagram-vlogjes en organiseer een gratis webinar om mensen te motiveren juist nu te stoppen met roken. Ik heb alleen geen budget.

Hoe kun je de overheid laten zien wat het betekent als een jong meisje begint met roken en zij tijdens haar zwangerschap doorrookt? Haar kind begint al op achterstand doordat haar groei achterblijft. Daarna groeit ze op in de rook, waardoor ze bijvoorbeeld vaker oorontstekingen heeft. De kans dat ze zelf gaat roken, is groot. Zien roken doet immers roken.

Hoe kunnen we die 600.000 COPD-patiënten in Nederland een gezicht geven? Twintigduizend opnames per jaar omdat hun benauwdheid wegens ‘een griepje, een koutje’ verergert. Met kapbeademing en langdurige revalidatie komen ze weer op hun oude niveau. Hoe vang je de aandacht van politici als deze patiënten niet in groten getale de intensive care bezetten, maar juist een voor een? Zij belijden vaak in stilte de gevolgen van hun geldverslindende tabaksverslaving.

Naast de enorm lange incubatietijd (twintig tot dertig jaar versus vijf tot tien dagen corona) speelt ook het stigma een rol, dat ten tijde van de coronacrisis weer luidkeels de kop opstak: al die dikke rokers, daar gaan we de economie toch niet voor sluiten? Het is immoreel om dit soort opmerkingen te maken, al helemaal in een land waar alle feiten wetenschappelijk bekend zijn, maar waar niemand iets om geeft. Op elke straathoek, naast elke school is een tabaksverkooppunt waar elk kind voor een paar euro zijn tabak kan halen. Er zijn al meer dan tien jaar geen overheidscampagnes over de gevaren van tabak. Het staat immers toch op de pakjes? Nederland bungelt qua kennis over de gevolgen van tabak onder aan de lijst van westerse landen.

Het coronavirus heeft geen officiële afzender, producer, marketeer of dealer. Dat maakt het ongrijpbaar. Het is geen mensenwerk. Onze reactie op het virus is wél mensenwerk. Werk van het RIVM, de overheid, het kabinet. Zij doen er alles aan om het virus zo goed en zo kwaad als het gaat te bestrijden, om met name de kwetsbaren in de samenleving te behoeden. De productie en verkoop van tabak door dealers als supermarkten, promotie door influencers en tabakslobbyisten is van A tot Z mensenwerk, zonder enig moreel besef – immoreel, maar legaal. Met name bedoeld om de kwetsbaren aan zich te binden. Juist ómdat het mensenwerk is, zou het zo eenvoudig moeten zijn dit te stoppen.

*Deze tekst komt uit het boek Parasiet der Kwetsbaren en werd eerder gepubliceerd op website Follow the Money, vergezeld van een podcast van Frederique de Jong in gesprek met Wanda de Kanter.