OPINIE 
Tienduizenden mensen zoeken jaarlijks hulp bij stoppen met roken. Hulp die wordt vergoed uit het basispakket. Een lucratieve markt van vele tientallen miljoenen euro’s. Er zijn bijna tweeduizend erkende rookstopcoaches te vinden in het Kwaliteitsregister Stoppen met Roken. Stelt die registratie iets voor? TabakNee zocht het uit. Het antwoord luidt: nee, verre van.

Door Frits van Dam en Broer Scholtens

Rookstopcoaches proberen jaarlijks tienduizenden rokers van hun verslaving af te helpen. Hun aantal zal de komende jaren explosief stijgen, is de verwachting. Erkend stoppen-met-rokencoach worden is niet moeilijk. Een ochtendcursus met wat basale gedragstherapie als hoofdmoot volstaat al en de winst is daar: zorgverzekeraars vergoeden de rookstopbehandeling vanuit het basispakket. Er is meer: grote coach-organisaties als MediPro, SineFuma en SmokeFree claimen onwaarschijnlijke successen voor hun cursus. Hun claims van meer dan 80 procent hebben een hoog wij-van-wc-eend-gehalte: de coaches turven hun resultaten zelf.
Het is tijd voor een nieuw, onafhankelijk certificaat en kwaliteitskeurmerk, zowel voor stoppen-met-rokencursussen als hun coaches, om het kaf van het koren te scheiden.

Lucratieve groeimarkt

Er zijn Nederland 3,1 miljoen rokers. Een half miljoen van hen is, met meer dan twintig sigaretten per dag, zwaar rookverslaafd. Er sterven in Nederland jaarlijks meer dan 20.000 mensen door roken of meeroken. De jaarlijkse Stoptober-maand komt eraan, het Stoptoberhuis opent begin oktober zijn deuren, dit keer in Vinkeveen. Veel rokers zullen dan (opnieuw) op zoek gaan naar een coach, een gedragshulp die hen op het goede spoor brengt en houdt. Gedragsmatige begeleiding is de basis van deze hulp, concludeerden verslavingsexperts in 2017, op basis van een literatuurscan over mogelijke interventies. Nicotinepleisters en eventueel farmacotherapie kunnen een extra zet geven.

Preventieakkoord

Jaarlijks doet een miljoen rokers een stoppoging, is het vermoeden. Het afgelopen jaar declareerden 40.000 verzekerden van drie grote zorgverzekeraars – VGZ, CZ en Menzis, de helft van de zorgmarkt – de gemaakte kosten voor een rookstopcoach. In 2012 waren dat er nog maar 3.200, brachten de drie verzekeraars recentelijk naar buiten. Deze explosieve groei zal bij de andere zorgverzekeraars niet anders zijn. Begin volgend jaar wordt opnieuw een flinke groei verwacht in hulpvraag en zorgdeclaraties omdat de kosten voor een stoppen-met-rokenprogramma (antirookcursus) dan niet langer meer zullen drukken op het eigen risico, zo is afgesproken in het recent afgesloten Nationaal Preventieakkoord.
Rokers kunnen jaarlijks tot ongeveer 400 euro declareren, voor individuele coaching of voor een groepstraining om van het roken af te komen. Dit betekent – aan de duim – dat verzekeraars de komende jaren tientallen tot honderd miljoen euro per jaar aan stoppen-met-rokenhulp kwijt zullen zijn. Een uitermate lucratieve groeimarkt.

Magisch register

Een centrale rol in het geheel speelt het Kwaliteitsregister Stoppen met Roken, waar de gecertificeerde coaches in te vinden zijn. Het werd gelanceerd door het Partnership Stop met Roken, een samenwerkingsverband van een twintigtal partijen in de gezondheidszorg. Zij hebben stoppen-met-roken als belangrijk leidmotief. Het gaat bijvoorbeeld om de verslavingskliniek Jellinek, het Trimbos-instituut en verschillende specialistenverenigingen van onder andere verloskundigen, longartsen, cardiologen en kinderartsen. De overkoepelende verzekeringsorganisatie Zorgverzekeraars Nederland (ZN) is ook van de partij.

Het Partnership heeft een trits geprotocolleerde interventies – soorten van begeleiding/hulp – beoordeeld en goedgekeurd. Het gaat onder meer om telefonische coaching, persoonlijke begeleiding, online-hulp, groepstrainingen en groepsbijeenkomsten. Het Kwaliteitsregister heeft tot doel “inzichtelijk te maken welke professionals intensieve, bewezen effectieve, stoppen-met-rokenbegeleiding aanbieden en om de kwaliteit daarvan te waarborgen”, luidde indertijd de officiële uitleg.

Referentiepunt

We houden dit nobele streven tegen het licht en bekijken hoe grote coachbedrijven het doen, ze zijn het referentiepunt. De grootste organisatie, SineFuma, begonnen als distribiteur van koolmonoxidemeters waarmee gemeten kan worden of rokers zijn gestopt, leidt nu zelf ‘zorgprofessionals’ op voor haar Rookvrij! Ook jij? -groepstrainingen. Zij begeleiden rokers, in de vorm van een groepstraining of individuele telefonische hulp. Rokers zijn 400 euro kwijt voor een groepstraining en 363 euro voor telefonische coaching. Coaches van SineFuma begeleidden vijf jaar geleden (2014) 1600 rokers. Het aantal klanten is inmiddels twee- tot driemaal zo hoog, laat SineFuma weten. Het bedrijf verwacht dit jaar meer dan 5000 rokers te gaan helpen. SineFuma, met haar kantoor in Breda, heeft een wijdvertakt netwerk van ongeveer zestig coaches, verspreid over het land. Die worden vanuit Breda aangestuurd.

De namen en antecedenten van de trainers/coaches zijn te vinden op de website van SineFuma. Het bedrijf geeft verschillende opleidingen voor zorgprofessionals, voornamelijk praktijkondersteuners voor huisartsen (POH’s), In de korte versie duurt deze 2STOP!-scholing een ochtend. in de lange variant een dag! De trainers zelf volgden een opleiding van drie scholingsdagen.

Hbo-niveau

Stoppen-met-rokencoaches lopen tegen een groot probleem aan. Er is niet één type rookverslaafde waar één simpel behandelprotocol op losgelaten kan worden, schreven Maastrichtse onderzoekers in 2014 al. Ook de in 2017 herziene richtlijn Behandeling Tabaksverslaving is er helder over: “Het is belangrijk dat zorgverleners een ‘stoppen-met-rokenadvies op maat geven”, is het belangrijkste advies.
Er zijn echter verslaafden die extra hulp nodig hebben. Er is een motie in de Tweede Kamer aangenomen waarin bepleit wordt om onderzoek te doen of klinische behandeling van ernstig verslaafden haalbaar is. Coaches zal geleerd moeten worden dit onderscheid te maken, en toe te passen tijdens groepstrainingen (overigens weinig individuele mogelijkheden) en bij telefonische hulp en het nalopen van protocolboeken.

Dit roept de vraag op: kun je in een ochtendje, in een dag of enkele dagen voldoende bruikbare achtergrondkennis en basishandgrepen overdragen, dat wil zeggen een goede rookverslavingsanamnese en een behandelplan opstellen? Nee, natuurlijk niet. Rookverslaving is iets wat zich in de loop van een aantal jaren opbouwt en multifactorieel van karakter is. Eenvoudige oplossingen zijn er niet, zeker geen oplossingen die je in een dag of wat leert. Cursisten zouden een redelijke vooropleiding moeten hebben. SineFuma en MediPro vinden dit ook, ze eisen daarom hbo-niveau van hun coachcursisten.

Lijst met coaches

Laten we de lijst met coaches van SineFuma doorlopen. Veel van hen hebben een missie, ze zijn zelf straffe roker geweest. Er zitten onder de coaches veel ervaren verpleegkundigen, onder meer met een bijscholing longspecialisatie. Maar er zijn ook vele die geen enkele adequate opleiding hebben, is te lezen op hun individuele Linkedin-pagina’s. In het SineFuma-team zitten enkele coaches met een universitaire opleiding psychologie, taal en filosofie, alsook enkele pedicures, een hypnotherapeut, een yogatrainer, een evenementenorganisator en iemand die iets doet met voetreflex, zij zou ‘hoog-gevoeligheidsdeskundige’ zijn.

Bij MediPro, de tweede grote coachorganisatie, is het van hetzelfde laken een pak, zelfs erger. MediPro verwacht dit jaar 3200 rokers bij hun stoppoging te begeleiden, een verdubbeling van vorig jaar. Het bedrijf is de afgelopen jaren meegehobbeld met de veranderende marktvraag. Het begon als ProStop/Stichting Stop Bewust, een franchisebedrijf met meestal fysiotherapeuten die het rookgedrag probeerden te beïnvloeden met kwakzalverij: laseracupunctuur. Toen zorgverzekeraars stoppen-met-rokentherapie gingen vergoeden werd de laserpen aan de wilgen gehangen en schakelde het bedrijf in 2011 over op coach- en praattechnieken. De alternatieve sfeer is echter jaren later nog terug te vinden in het coachesteam.

750 euro

Op hun coachcursus hebben ze basale kennis opgedaan over de risico’s van roken en over verslavingstheorie, over ontwenningsverschijnselen, hulpmiddelengebruik en over terugvalpreventie. Ze zijn ingewijd in cognitieve gedragstherapie – het basale handvat om rookverslaving onder controle te brengen – en in ‘motiverende gespreksvoering’, meldt MediPro. De coaches hebben een drie-/vierdaagse cursus Stoppen met Roken achter de rug, waar ze 750 euro voor hebben betaald (excl. btw). Een cursus die wordt aangeprezen met “erkend door het Kwaliteitsregister”.

Om aan deze cursus deel te kunnen nemen, is een hbo-opleidingsniveau vereist. We zijn daar de laatste jaren strikter in, laat MediPro desgevraagd weten. De werkelijkheid is echter anders. Op de website van MediPro staan de namen van 23 coaches, de meesten staan in het Kwaliteitsregister. Een kijkje op de LinkedIn-pagina’s van deze coaches leert dat de meesten geen hbo-opleiding hebben, of iets wat daar in de buurt van komt. De hbo’ers/MSc’ers moeten met een vergrootglas worden gezocht, de meesten hebben hooguit havo/vwo, is de inschatting.

Kwakzalverij

In het team van MediPro is kwakzalverij troef. Op de coacheslijst staan meerdere orthomoleculair angehauchte gewichtsconsulenten, enkele zijn natuurgeneeskundige, andere klassiek homeopaat (waaronder nota bene een basisarts). Ook is er nog een rouwtherapeut. Er staan nog vijf laseracupuncturisten op de lijst, uit het ProStop-verleden. Ze stonden enkele jaren geleden als acupuncturist in het Kwaliteitsregister. De woordvoerder van het register, daarop indertijd gewezen, bevestigde dat ze niet in het register hoorden omdat “de effectiviteit van lasertherapie als interventie niet is aangetoond”. En zie: die vijf lasertherapeuten staan nog steeds in het register, ze zijn er ingeslopen via de achterdeur van het eigen MediPro-certificaat, behaald op zo’n vierdaagse MediPro-cursus.

Eenpitters

Er staan ongeveer 150 coaches van organisaties als SineFuma en MediPro in het Kwaliteitsregister. De meesten houden zich bezig met groepstrainingen. De andere coaches in het register zijn echter eenpitters, ze richten zich op ‘persoonlijke begeleiding’. Het gaat hier vooral om praktijkondersteuners in huisartsenpraktijken (POH’s). Medicatie wordt dan voorgeschreven door de huisarts, die zelf vrijwel nooit een antirookcursus gedaan heeft en daarom ook niet in het register staat. Het is lastig zicht te krijgen op de kwaliteit van wat POH’s aan rookstopbehandelingen aanbieden. De Breederode Hogeschool in Rotterdam, de grootse opleider van POH’s, organiseert met enige regelmaat ergens in den lande een Training Stoppen met Roken, omvang één dagdeel van 4,5 uur. Doelgroep: Praktijkondersteuners Huisarts en praktijkverpleegkundigen. Hier is een zekere basale kennis vereist zoals “het kunnen maken van een inschatting van de fase waarin een patiënt zich bevindt (model Balm: gedragsverandering) en kennis over het gespreksmodel Samen beslissen”. Er zijn meer marktpartijen die POH’s een stoppen-met-rokencursus aanbieden, in de vorm van een dagje bij- of nascholing.
Ook hier de vraag: is deze kennis te verwerven in een ochtendje, ook nog eens op hbo-niveau terwijl veel cursisten vermoedelijk een lagere vooropleiding hebben (mbo/havo/vwo)?

Evidence based

En hoe zit het met de inhoud van de stoppen-met-rokencursus die coaches geven? SineFuma’s begeleidingscursus Rookvrij! Ook jij?, gecertificeerd door het Kwaliteitsregister, zou ‘evidence based’ zijn, claimt het bedrijf. Zijn cursus van zeven bijeenkomsten van 1,5 uur is in groepsverband. Op de derde bijeenkomst, na twee weken voorbereiding, is de gezamenlijke rookstop. De coaches begeleiden daarnaast de deelnemers telefonisch om “die eerste moeilijke weken goed door te komen”. Ze gebruiken een bewezen effectieve methode, die “in Engeland op universiteiten is ontwikkeld”.

De man achter de SineFuma-cursus is antiroken-goeroe, gedragspsycholoog Robert West van het University College in Londen, een man met een grote reputatie. West heeft 452 publicaties op zijn naam staan, meldt PubMed. Veel Nederlandse antiroken-onderzoekers hebben de afgelopen twintig jaar met hem samengewerkt. De eind 2013 opgeheven stoproken-organisatie Stivoro, een samenwerking van het Longfonds, de Hartstichting en KWF Kankerbestrijding, gebruikte zijn ideeën bij mediacampagnes en bij behandelprotocollen/stoppen-met-rokencursussen. De meeste coachorganisaties en ook de eenpitters baseren hun aanpak op zijn theorieën en methodiek. West schreef er vele boeken en handleidingen over.

Geen relevante referenties

De eerste coaches van SineFuma zijn door de groep van Robert West opgeleid, meldt het bedrijf. Is de effectiviteit van zijn aanpak systematisch bekeken, door hem of door onafhankelijke onderzoekers? Het gekke is dat in de lange publicatielijst van West geen gedegen studie hierover – met een gecontroleerde opzet, randomized of in een literatuurreview etc. – is terug te vinden. Ook West komt desgevraagd niet met relevante referenties.
Amerikaanse succespercentages gaan meestal uit van een percentage van 30 procent bij gedragstherapie, in combinatie met medicatie, e-mailt de woordvoerder van coachorganisatie MedPro, zonder verder enige referentie aan te leveren.
Concurrent SineFuma e-mailt hierover: “We zijn niet in het bezit van de documentatie over de ontwikkeling van onze methode en de effectiviteit. Wel houden we zelf onze cijfers goed bij, waaruit die effectiviteit blijkt. We zijn aan het kijken hoe we onze methode kunnen laten onderzoeken. Het zou mooi zijn als we een publicatie hebben waardoor onze cijfers wetenschappelijk kunnen worden onderbouwd. We zijn ermee bezig maar de investering hiervoor is vooralsnog te hoog.”

‘Onderbouwde claims’

Intussen maakt deze coachorganisatie het erg bont met zijn zogenaamd onderbouwde claims. “Onze groepstraining stoppen-met-roken is de meest succesvolle van Nederland, 82% is na afloop rookvrij”, schreeuwt het Bredase coachbedrijf op zijn website en in brieven aan grote klanten zoals de Brabantse gezondheidsorganisatie Syntein en de hogeschool Avans, waar het groepstrainingen verzorgt.
Het niet meer roken wordt gecontroleerd met een CO-meter, vermoedelijk uit eigen SineFuma-winkel. Schijnzekerheid: koolmonoxide die vrijkomt bij het roken verdwijnt razendsnel uit het lichaam, 24 uur na de laatste sigaret is er niets meer van te meten dan achtergrondruis van omgevingsvervuiling uit bijvoorbeeld uitlaatgassen.

Onwaarschijnlijke successen

Gewezen op de onwaarschijnlijk hoge claim van 82 procent antwoordt de woordvoerster van Sinefuma ontluisterend: “We willen mensen motiveren om een stoppoging te ondernemen. Als we dan overal neerzetten dat na een jaar nog maar 40 procent rookvrij is, dan gaan mensen geen poging wagen.” De Reclame Code Commissie (RCC) zou deze niet-onderbouwde claim kwalificeren als “vals en misleidend” en zou verwijdering van de website eisen.

Pikant is dat zorgverzekeraars geen enkele moeite doen om de onderbouwing van claims te controleren. En ook het Partnership Stop met Roken, uitvinder, bewaker en ‘waarborger’ van de kwaliteit van de stoppen-met-rokenzorg, doet niets. Het is overigens ook bij coachbedrijf SineFuma niet lang hosanna, ook daar is na een jaar nog maar 40 procent van de deelnemers rookvrij.
Robert West maakt desgevraagd gehakt van de claim van SineFuma: “ I would not accept any claims of success rates without a very clear definition of how this is assessed. I would also be extremely skeptical of claims of success above 40% with optimum medication ,” schrijft hij in een e-mail.

Ook de claims van MediPro, de andere grote marktpartij, zijn misleidend. Wij-van-wc-eend heeft ook hier zijn werk gedaan. “Het succespercentage na afloop van een voltooide begeleiding bij ons - na drie maanden dus - is 70 procent, na een jaar is dit gezakt naar 57 procent”, meldt de cijferverantwoordelijke van MediPro. “Er is geen onderzoek van een onafhankelijke instantie. Onze ervaring is echter dat cliënten eerlijk zijn tegen hun coach.”

De derde grote coachorganisatie, SmokeFree, die onder meer groepscoaching aanbiedt via apotheekorganisaties Alphega en Boots met 220 apotheken, claimt dat “92 procent van de deelnemers na een jaar (duurzaam) nog steeds is gestopt met roken”. https://smokefree.nl/ Vragen hierover beantwoordt het coachbedrijf niet.

Kwaliteitsregister saneren

Groteske succesclaims zijn niet nieuw. In 2018 claimde bestuurskundige Hugo Hairwassers een succespercentage van 81 procent voor zijn cursus Ik Stop Ermee. Deze zaalcursus van vier uur genereerde indertijd veel kritiekloze publiciteit. Zijn claim, ook weer uit eigen onderzoek, bleek verzonnen en Hairwassers kreeg geen toegang tot het register. Wie volgt?

De verzekeraars doen er verstandig aan om bij de vergoeding van rookstopcoaches niet af te gaan op succespercentages zoals gegenereerd door de rookstopcoaches zelf, die oncontroleerbaar en weinig betrouwbaar lijken te zijn. Zij zouden er wijs aan doen stringente opleidingseisen te stellen aan rookstopcoaches en die te handhaven, eventueel kan zelfs gedacht worden aan een BIG-registratie. Een goed voorbeeld zijn de post-hbo-opleidingen voor verpleegkundigen tot diabetes-, long-, hart- en vaatverpleegkundige. Essentieel is dat de rookstopcoaches bij de behandeling van hun cliënten het standaard tabaksverslavingsprotocol volgen.

Trimbosinstituut

Het Trimbos-instituut heeft sinds twee jaar een coördinerende functie en probeert orde in de rookstopchaos te scheppen. Dat is alleen kansrijk als het kwaliteitsregister op de schop gaat. Hiervoor is meer geld en mankracht nodig dan die ene junior medewerker die het Trimbos-instituut extra gefinancierd krijgt.

tags:  Kwaliteitsregister | rookstopcoaches | Stoptober | stoppen met roken