Onlangs zwaaide Philip Morris met het nieuwste 'Star-rapport' van KPMG. Daaruit zou blijken dat 11 procent van de sigaretten in Nederland uit het illegale circuit komt. Dat zou de Nederlandse staat ongeveer 331 miljoen euro aan misgelopen accijns kosten. Frits van Dam nam het rapport onder de loep en concludeert: neem deze cijfers vooral niet serieus.

Door Frits van Dam

Het onderzoeksbureau KPMG voert al sinds 2006 in opdracht van Philip Morris International (PMI) onderzoek uit naar de zwarte markt in sigaretten, onder de codenaam 'Project Star', in de 27 landen van de Europese Unie (EU). Het is niet toevallig dat een tabaksproducent zich op dit terrein begeeft. Er is namelijk een ijzeren wet die zegt dat hoe hoger de prijs van een pakje sigaretten, hoe minder sigaretten er worden verkocht (Frank J. Chaloupka et al, 2012). De tabaksindustrie ziet dan ook met lede ogen aan hoe de prijs van sigaretten wordt gebruikt om de tabaksepidemie onder controle te krijgen. Maak tabak niet duurder, want hoe duurder de sigaret, hoe groter de zwarte handel, waarschuwt de tabaksindustrie.

Geen verband tussen prijs en omvang illegale markt

De grootte van de zwarte markt is eigenlijk niet goed bekend, laat staan het verband tussen de prijs van sigaretten en de omvang van de zwarte markt. De enige betrouwbare, zogenoemde peer reviewed publicatie is van de onderzoeksgroep van Joossens (Tobacco Control 2012; 0:1-7). Zij deden onderzoek in 18 Europese landen, maar sloegen daarbij Nederland helaas over. In ieder land werd een representatieve steekproef van duizend mensen van 15 jaar en ouder geïnterviewd. Uit het onderzoek bleek dat gemiddeld minder dan 7 procent van de sigaretten uit het zwarte circuit kwam. Enig verband tussen de prijs van sigaretten en de grootte van de illegale markt was er niet.

De tabaksindustrie heeft zich natuurlijk niet onbetuigd gelaten in deze discussie. Volgens het Star-rapport over 2012 wordt 11 procent van de sigaretten in Nederland 'zwart' gerookt. Omgerekend zijn dat ongeveer twee sigaretten op ieder pakje van 19 sigaretten. De vraag is hoe dit percentage, dat bijna twee keer zo hoog is als het Europese gemiddelde, zoals door Joossens is berekend, tot stand is gekomen.

Kansloos wrak onderzoek

In het Star-rapport wordt illegaal gebruik op twee manieren gemeten. Eén: via interviews met rokers, en twee: via de 'lege pakjes-methode'. Hierbij worden lege sigarettenwikkels op straat en in vuilnisbakken verzameld. Daarna wordt geanalyseerd wat de herkomst van deze wikkels is. In het Star-rapport staat nergens hoe de interviewgroep is samengesteld en op welke plaatsen de sigarettenwikkels gezocht zijn. Bovendien wordt in het onderzoek gebruikgemaakt van gegevens die aangeleverd zijn door de tabaksindustrie, die natuurlijk belanghebbende is bij dit onderzoek. Een dergelijk wrak onderzoek is kansloos in een wetenschappelijk tijdschrift van enig belang, het Star-rapport is daar dan ook niet te vinden. Door de volstrekte oncontroleerbaarheid van het onderzoek vervalt iedere grond voor de conclusie dat 11 procent van de sigaretten in Nederland zwart wordt geconsumeerd, laat staan dat er aangetoond wordt dat er een verband is tussen de hoogte van de accijnzen en de omvang van de illegale markt. Onderzoeker Joossens toonde al in zijn grote Europese onderzoek aan dat zo'n verband er helemaal niet is.

Conclusie

Dat 11 procent van de sigaretten in Nederland afkomstig is van de illegale markt, zoals Philip Morris beweert in zijn persbericht, is een slag in de lucht. KPMG moet zich schamen om aan een dubieus rapport mee te werken waar de belangenverstrengeling zo dik bovenop ligt. Maar wellicht kun je van een commercieel onderzoeksbureau niet anders verwachten. Dat maakt het overigens iets minder raadselachtig dat een belangrijk oud-politicus als Wouter Bos dit misleidende rapport mede voor zijn rekening neemt. Bos is sinds 2010 verantwoordelijk bij KPMG voor de adviespraktijk voor de publieke sector en de gezondheidszorg. En daarmee mede-verantwoordelijk voor dit rapport.

De overheid en de media doen er verstandig aan zich te realiseren dat geen enkel onderzoek van de tabaksindustrie en hun kompanen te vertrouwen is. Wil de overheid het tabaksgebruik terugdringen dan kan zij dit rustig doen door de accijnzen te verhogen. Een effect op de zwarte markt is niet aangetoond.