UPDATE 14-03-2018

De Europese Commissie zet haar deuren te wijd open voor de tabakslobby, stelde EU Ombudsman Emily O’Reilly een jaar geleden vast. Dat is in strijd met het FCTC-verdrag, dat ook door de EU werd ondertekend. Nieuwe documenten, in het bezit van de Onderzoeksredactie Tabak, laten zien dat belastingambtenaren van de EU zich niet aan die kritiek storen. Ook een Nederlandse ambtenaar ging in de fout. En de tabakslobby kreeg haar zin.

Door Ivo van Woerden

7 september 2016. Een veertigtal vertegenwoordigers van Philip Morris, British American Tobacco, Japan Tobacco International en andere tabaks- en e-sigaretindustrie komt in Brussel samen met vier ambtenaren van de Europese Commissie. Ze zijn uitgenodigd om hun visie te geven over een mogelijke herziening van de Europese richtlijn over tabaksaccijns.
De bijeenkomst van 7 september 2016 is deel van een officiële consultatie, georganiseerd door de Commissie zelf. Een verslag ervan behoort tot de ruim veertig documenten die de Onderzoeksredactie Tabak met een beroep de Wet Openbaarheid van Bestuur van de Europese Commissie heeft ontvangen. De ambtenaren van TAXUD, de EU Taxation and Customs Union Departement, zeggen bij aanvang dat ze uitzien naar een ‘open, constructieve en op samenwerking gerichte discussie’ met zoveel mogelijk stakeholders als mogelijk.

De Richtlijn stelt de minimale percentages accijns per tabaksproduct vast. Sinds de invoering van de huidige versie (2011/64), van kracht sinds juni 2011, is de markt veranderd. Er zijn e-sigaretten bijgekomen en ook cigarillo’s - die weinig verschillen van sigaretten, maar als ‘sigaar’ wél profiteren van een lager accijnspercentage. Philip Morris lanceerde bovendien de IQOS, een apparaat dat speciaal daarvoor ontwikkelde sigaretten (Heets/Heatsticks) niet verwarmt maar verhit. De EU onderzoekt dus of de richtlijn weer eens moet worden aangepast. De industrie wil daarbij uiteraard voorkomen dat accijnzen worden verhoogd, aangezien dit hun producten duurder zal maken.

Nederland heft volgens een woordvoerder van het Ministerie van Financiën geen accijns op e-sigaretten en e-liquids, omdat die geen tabak bevatten (een deel bevat wel nicotine). Op de Heatstick (IQOS) van Philip Morris, waar wel tabak in zit, ligt zo’n €0,60 cent accijns per pakje van twintig HEETS - aanzienlijk minder dan op gewone sigaretten.

Rode vlag

Het klinkt verstandig dat ambtenaren en politici hun oor te luister leggen bij de samenleving en belangenbehartigers. Maar in het geval van de tabaksindustrie moet dan direct een rode vlag verschijnen. De EU en haar lidstaten (dus ook Nederland) zijn gebonden aan de Framework Convention on Tobacco Control (FCTC), een internationaal verdrag onder auspiciën van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), dat intussen door ruim 180 landen is ondertekend.
In paragraaf 5.3 beloven de ondertekenaars dat ze bij het bepalen en uitvoeren van hun beleid rond tabak “deze maatregelen zullen beschermen tegen de commerciële en andere belangen van de tabaksindustrie.” Ze moeten hun contacten met de vertegenwoordigers van die industrie zoveel mogelijk beperken en áls er al contact is, daar transparant over zijn.

 ‘Haal tabak weg bij ministeries van gezondheid’

Anti-rookbeleid wordt gemaakt door ministeries van Volksgezondheid, maar ook door ministeries van Financiën, die verantwoordelijk zijn voor accijnzen. De WHO vindt verhoging van de tabaksaccijns de beste manier om roken te ontmoedigen. De ondertekenaars van het FCTC-verdrag erkennen dit via artikel 6. Echter, de ministeries van Financiën kijken anders aan tegen tabaksproducten dan ministeries van Volksgezondheid. Voor hen zijn ze een bron van inkomsten. De lobby beseft dat uiteraard. In een uitgelekt document over de lobbystrategie van Philip Morris valt op pagina 20 te lezen: ‘haal tabak weg bij Ministeries van Gezondheid.’ En op pagina 12: ‘zorg ervoor dat het belastingbeleid voor tabak aangestuurd blijft door MoFs’ (ministeries van financiën).
Omdat discussies over accijns feitelijk ook discussies over rookontmoediging zijn, is de bijeenkomst van 7 september 2016 in Brussel in strijd met het FCTC-verdrag. De EU heeft zélf het initiatief genomen voor die overtreding, de tabaksfabrikanten zijn door haar ambtenaren uitgenodigd.

Ook op andere momenten stellen de TAXUD-ambtenaren zich open op naar de tabakslobby, zo blijkt uit de WOB-documenten van Onderzoeksredactie Tabak. Als Stephen Quest, hoofd van de afdeling TAXUD, op 12 september 2016 een uitnodiging ontvangt voor een congres van UNITAB (de Europese belangenvereniging voor tabaksboeren), antwoordt hij dat hij niet kan komen maar blij is met hun input tijdens de bijeenkomst van 7 september: “Ik wil u verzekeren dat deze bijdrages door mijn afdeling bekeken en onderzocht zullen worden en ik sta zeer open voor andere bijdragen van UNITAB in dat proces.” Volgens de onderzoekswebsite Tobaccotactics wordt UNITAB financieel ondersteunt door de tabaksindustrie.

Wanbestuur

Op dat moment is de Europese Ombudsman Emily O’Reilly vrijwel klaar met een twee jaar durend onderzoek naar de omgang van de Commissie met tabakslobbyisten. Drie maanden later, op 7 december 2016, concludeert zij dat de Commissie het FCTC-verdrag de voorgaande jaren volledig heeft genegeerd. ‘Wanbestuur’, luidt haar oordeel.

Frits Bolkestein en Dries van Agt

Maar ook daarna blijft de deur van de Europese belastingambtenaren open staan, bijvoorbeeld voor PA International. Op 12 december 2016 pleit deze lobbystichting - met klinkende namen in het bestuur als Frits Bolkestein (voormalig EU-commissaris) en Dries van Agt (voormalig Nederlands premier) – ten behoeve van een sigarenfabrikant – bij TAXUD voor een speciale accijns voor cigarillo’s, zodat die duurder worden . Het mes zal aan twee kanten snijden, argumenteert PA International: door cigarillo’s duurder te maken, zullen minder jongeren ermee experimenteren én is de sigarenfabrikant geholpen (per mail laat secretaris-generaal Rio Praaning Prawira Adiningrat van PA International nog weten dat de niet bij naam genoemde fabrikant bevriend is met Mark Eyskens, voormalig premier van België en voorzitter van PA).

En drie maanden na het negatieve oordeel van de EU Ombudsman mag Philip Morris op 6 maart 2017 op eigen verzoek bij TAXUD langskomen om te pleiten voor de nieuwe smeulsigaret IQOS, die veel minder schadelijk zou zijn dan gewone sigaretten. Uit het verslag blijkt dat de tabaksfabrikant de gelegenheid te baat neemt om te vragen waarom er niet op een eerdere brief is gereageerd. De ambtenaar van TAXUD schrijft op dat hij daar achteraan zal gaan – een openlijke bevestiging dat hij lobbycontact met de industrie nog altijd normaal vindt.

Nederlandse ambtenaar bij IQOS presentatie

Een opvallend document in de WOB-stapel is een verslag van een bijeenkomst op 17 januari 2017. British American Tobacco en Imperial Brands mogen die dag op uitnodiging van EU-ambtenaren een presentatie houden over de impact van accijnsverhogingen op hun waar. Pas na een bezwaarschrift van Onderzoeksredactie Tabak geeft de EU de presentielijst vrij : behalve de tabaksindustrie en EU-ambtenaren staan er ook 38 vertegenwoordigers van verschillende lidstaten op, onder wie twee ambtenaren van het Nederlandse Ministerie van Financiën.

Volgens een richtlijn van toenmalig staatssecretaris van Rijn uit 2015 over de uitvoering van het FCTC-verdrag (zie hier en ook hier) is contact tussen de Nederlandse overheid en de tabaksindustrie alleen toegestaan over puur praktische en technische zaken. De verslagen van die contacten moeten “openbaar worden gemaakt op de website van de betrokken overheid.” Dat is met het verslag van de bijeenkomst van 17 januari 2017 niet gebeurd.

Vertragingstactieken

Op 12 januari 2018 heeft de Europese Commissie besloten de richtlijn voor tabaksaccijns ongewijzigd te laten. Dat betekent niet dat de tabakslobby heeft verloren. Integendeel. Volgens Luk Joossens, een bekende Vlaamse expert op dit gebied, speelt dit besluit de makers van tabaksproducten juist in de kaart. Zij kunnen nu in elke lidstaat een nieuwe lobby opzetten om nieuwe accijnsregels tegen te houden of af te zwakken. Dat is precies wast Philips Morris graag ziet, blijkt uit pagina 12 van voornoemd strategiedocument. In hetzelfde document formuleert het bedrijf bovendien als strategisch uitgangspunt: ‘versperringen zijn net zo belangrijk als oplossingen’. Ofwel: als antirookmaatregelen niet tegen te houden zijn, kunnen we ze op zijn minst proberen te vertragen. Joossens: “Uitstel is altijd goed voor hen omdat ze mogelijke prijsverhogingen dan op de lange baan kunnen schuiven. Bovendien kan uitstel afstel worden.”

** Een woordvoerder van het Ministerie van Financiën mailt in reactie op de bijeenkomst van 17 januari 2017 dat ’voor zover bekend’ geen verslag is gemaakt, en dat er slechts één Nederlandse ambtenaar naar de bijeenkomst is geweest. De bijeenkomst zou niet in strijd zijn met het FCTC verdrag. Het verslag bestaat wel, Onderzoeksredactie Tabak heeft het in handen. En er staat: “Upon request, some industry/trade organization representatives have been invited to present their view on a possible harmonized taxation of e-cigarettes.” Dat is ggen technische of praktische kwestie, dat gaat over beleid. British American Tobacco en Imperial Brands hebben die mening gegeven. En daar was minstens één Nederlandse ambtenaar bij. Een duidelijker overtreding van het FCTC-verdrag is nauwelijks voorstelbaar.

** Een woordvoerder van de Europese Commissie laat in reactie op dit artikel weten: ‘Zoals uiteengezet in haar brief aan de Europese Ombudsman van 29 januari 2016 blijft de Commissie geloven dat het geheel voldoet aan haar verplichtingen in het kader van het FCTC, en is zij het daarom niet eens met de bevindingen en de aanbeveling van de Ombudsman.’ Opvallend genoeg is genoemde brief verzonden tijdens het onderzoek van de Ombudsman, en ruim vóór zij haar eindconclusie bereikte.

Dit artikel werd geschreven in opdracht van de Onderzoeksredactie Tabak en werd met toestemming hier doorgeplaatst.

UPDATE 14-03-2018
Corporate Europe Observatory (CEO) maakt melding van het onderzoek op haar website. CEO heeft zelf een wobverzoek ingediend om alle communicatie binnen de EU over contact met de industrie bloot te leggen en hen aan te moedigen anders met de tabaksindustrie om te gaan.