Nieuw-Zeeland voert al sinds 1990 een actief rookontmoedigingsbeleid. Het aantal rokende jongeren is sindsdien spectaculair gedaald. Wat kan Nederland leren van Down Under?

Door Janneke Donkerlo

De Nieuw-Zeelandse minister van Volksgezondheid, Tariana Turia, was diep geschokt toen zij in 2011 hoorde dat een tabaksfabrikant tijdens een jaarlijkse stakeholder meeting beweerde dat het helemaal niet moeilijk was om te stoppen met roken. Met andere woorden: je kunt best beginnen met paffen, hoor. Als je wil stoppen dan doe je dat toch gewoon: no problem. Maar de werkelijkheid is anders. Stoppen met roken is geen sinecure, zo ervaren verslaafde rokers dagelijks aan den lijve.

Nieuw-Zeeland steekt nek uit

In 2011 stond Turia aan het hoofd van een internationale conferentie ‘gezonde leefstijl en niet-overdraagbare ziektes’. De eerste conferentie in zijn soort was gericht op ministers van volksgezondheid en vond plaats in Rusland. De gezondheidsproblemen die worden veroorzaakt door roken stonden bovenaan op de agenda. Turia maakte bij die gelegenheid bekend dat Nieuw-Zeeland in 2025 ‘rookvrij’ wilde zijn, dat wil zeggen: minder dan 5% rookverslaafden. Daarmee is Nieuw-Zeeland flink ambitieuzer dan de World Health Organisation (WHO), die landen oproept om te streven naar een tabaksvrije samenleving in 2040. 

Het Nieuw-Zeelandse voornemen kwam niet helemaal uit de lucht vallen. In 1990 werd onder de toenmalige Minister van Volksgezondheid Helen Clark de Smoke-free Environments Act (SFEA) van kracht. Deze wet bevatte maatregelen zoals accijnsverhogingen, reclame- en sponsorverboden en het invoeren van rookvrije kantoren en andere publieke ruimtes. In 2003 werd ook de horeca wettelijk rookvrij gemaakt. Vooral onder jongeren tussen15 en17 jaar daalde het aantal rokers spectaculair: tussen 2006/7 en 2016 van 16% tot 6%.

Maori’s

Toch is vooral onder Maori’s het aantal straffe rokers nog steeds verontrustend hoog: 38%. De relatie tussen Maori’s en tabak kent een speciale geschiedenis. Het werd eind 18e eeuw in deze cultuur geïntroduceerd als ruilmiddel, door blanke kolonisten en handelaars. Tot op de dag van vandaag behoren de maatschappelijk-economisch minder bevoorrechte Maori’s tot de meest hardnekkig verslaafde rokers van het land. Maar ook onder de oorspronkelijke settlers en andere bevolkingsgroepen eist tabak nog steeds een hoge tol. Jaarlijks overlijden in Nieuw-Zeeland 5000 mensen aan tabaksziekten als longkanker, hartkwalen en longemfyseem. Dat komt omgerekend ongeveer overeen met het aantal tabaksdoden in Nederland.

Probleem

Nadat onderzoek in 2010 had uitgewezen dat veel burgers tabaksgebruik als een probleem ervoeren, besloot de Nieuw-Zeelandse overheid tot verdergaande maatregelen, zoals het uitstalverbod (display ban), het verlagen van de belastingvrije invoer, drastische accijnsverhogingen, tabaksverbod in gevangenissen, hogere straffen voor verkoop van tabak aan jongeren onder de 18 en het verplicht stellen van neutrale, blanco verpakkingen (plain packaging).

Hoge boete 

Eind 2010 kondigde de toenmalige minister Turia een algemene display ban aan. Twee jaar later werd dit uitstalverbod officieel van kracht. Op alle verkooppunten moeten nu de schappen met shag en sigaretten afgeschermd zijn. Ook aanbiedingen zijn verboden. Dat geldt zowel voor binnen in de winkels, als buiten op straat. Op overtreding van de wet staat een boete van NZ$ 10.000. Dat staat gelijk aan circa 6,350 euro.

Belastingvrije invoer

Een andere ingrijpende maatregel was het verlagen van de belastingvrije invoer. Vanaf eind 2014 werd de toegestane hoeveelheid verlaagd van 200 naar slechts 50 sigaretten. Cadeautjes in de vorm van tabak werden helemaal verboden. Mensen die zich sindsdien niet aan de wet houden, krijgen een boete of worden vervolgd. De tabak van de overtreders wordt in beslag genomen, ook het belastingvrije deel.

Door nationale en internationale campagne-advertenties waren passagiers goed op de hoogte van de verandering. Mensen konden bovendien eenvoudig hun overtollige kilo’s tabak inleveren. Het effect van deze gecombineerde inspanning was groot. In een jaar tijd werd bijna 4000 kg tabak gedumpt op het vliegveld. De eerste maand ging het nog om 500 kg. Toen mensen doorhadden dat het menens was, nam de hoeveelheid gestaag af tot ongeveer 250 kg per maand.

Drastische prijsverhoging

Het verder verhogen van de prijs voor een pakje sigaretten bleek een taaiere klus. Al sinds de eerste prijsverhogingen eind jaren negentig doet de tabaksindustrie naarstig haar best om anderen voor hun karretje te spannen en het ontmoedigen van tabaksgebruik te dwarsbomen. Zo toonde het nationale Tobacco Institute zich zeer ‘begaan’ met gepensioneerden. In een misleidende publicatie werd beweerd dat het ‘oneerlijk’ zou zijn dat zij meer voor hun tabak zouden moeten betalen, louter om jongeren van het roken te weerhouden. Volgens de tabaksindustrie zou een prijsverhoging ook helemaal niet werken. In 1999 had de Wereldbank echter al aangetoond dat een hoge prijs juist een sterke prikkel is om te stoppen met roken, terwijl jongeren hierdoor helemaal niet zouden gaan roken.

Ondanks de misleidende pogingen van de tabaksindustrie, heeft de regering doorgepakt. Sinds januari 2017 is een wet van kracht die een stapsgewijze prijsverhoging mogelijk maakt van 10% per jaar in vier jaar tijd. Een standaard pakje sigaretten van 20 stuks zal hierdoor over vier jaar ongeveer NZ$ 30 gaan kosten. Dat komt neer op zo’n 19,50 euro. 

Weg hippe verpakkingen

Eind 2016 werd de maatregel voor plain packaging van kracht, die voorziet in neutrale bruin/groene verpakkingen in combinatie met heftige afbeeldingen van zieke mensen. Eerder onderzoek heeft aangetoond dat dit soort verpakkingen het bewustzijn vergroot dat roken dodelijk is. Het gaat bovendien het idee tegen dat roken cool en hip is. De wet werd door het parlement aangenomen met een overweldigende meerderheid van 108 tegen 13.

De maatregel zou midden 2017 van kracht worden, maar de tabaksindustrie wendde zich tot de Wereldhandelsorganisatie in een poging om hier een stokje voor te steken. De industrie voert daarbij aan dat de blanco verpakking de Nieuw-Zeelandse merken schaadt en tegelijkertijd niet leidt tot minder tabaksverbruik. Het zou bovendien de smokkel van tabak doen toenemen. Het eerste argument is een drogredenering, het tweede simpelweg niet waar. Dat blijkt onder andere uit de situatie in Australië, waar de blanco verpakkingen al in 2012 werden ingevoerd. Hier is het tabaksgebruik significant gedaald en de smokkel niet toegenomen.

Het WTO-dispuut heeft in Nieuw-Zeeland weliswaar voor uitstel van de wet gezorgd, maar naar alle waarschijnlijkheid zal deze in 2018 alsnog ingaan. 

Rookverbod in auto’s

Een andere nog door te voeren maatregel is het verbod op roken in auto’s als daar kinderen in aanwezig zijn. In 2013 nam Leah Davis van de Hutt City District Health Board vast het voortouw met de campagne “Smokefree cars - that's how we roll”. Uit onderzoek was eerder gebleken dat kinderen in deze voorstad elf keer vaker werden blootgesteld aan tabaksrook in auto’s dan elders. Door de campagne liep het percentage met de helft terug.

Dat vonden de initiatiefnemers nog niet genoeg. Eind 2015 schaalden ze daarom de actie op naar landelijk niveau. Aan de campagne deden ook rolmodellen uit de sportwereld mee. Bewustzijn werd gecreëerd via een webpagina, radiospotjes, op parkeerplekken bij onder meer scholen en evenementen. Informatiepakketten werden verspreid, automobilisten plakten stikkers op hun auto en er was een wedstrijd voor het beste rookvrije autoverhaal.

Het uiteindelijke doel van de actievoerders is een wettelijk verbod. Dit gebeurt al in Australië, Canada en Amerika. Want, zo redeneert men in deze landen, waarom zou je wel autogordels verplicht stellen om mensen te beschermen tegen ongelukken, maar kinderen niet beschermen tegen giftige tabaksrook in afgesloten ruimtes? 

Nog een weg te gaan

De maatregelen die Nieuw-Zeeland de afgelopen jaren heeft ingevoerd – of op het punt staat in te voeren – zijn beleidspunten die ook in Nederland belangrijk worden gevonden. Hier kunnen ze evenwel nog niet rekenen op een doortastende overheid.

De afname van het aantal rokers in Nieuw-Zeeland toont aan dat moedig overheidsbeleid vruchten afwerpt. In Nederland is het aantal rokers ook gedaald, maar deze daling behoeft wel enige nuancering: vooral onder rokers met een lage sociaaleconomische status daalt het aantal rokers maar moeizaam, vergelijkbaar met de Maori’s in Nieuw-Zeeland.

Inmiddels vrezen wetenschappers, waaronder George Thomson van de universiteit van Otago, dat ook de daling in Nieuw-Zeeland zal stagneren als de overheid niet doorpakt. Eerder genomen stappen zijn zeker succesvol geweest, maar zijn nog niet genoeg om het rokersniveau van 10% in 2018 en 5% in 2025 te bereiken. Deze wetenschappers pleiten voor een Tobacco and Nicotine Authority (TANA) binnen het ministerie van gezondheidszorg met speciale bevoegdheden om een definitief tabaksontmoedigingsbeleid te ontwikkelen en uit te voeren.

Balans van consistente en samenhangende maatregelen

Een gebalanceerd pakket van consistente en samenhangende maatregelen is cruciaal. Het is als met de kieren in een huis: alleen door alles gelijktijdig goed af te dichten, kunnen op zichzelf staande maatregelen het gewenste effect sorteren.
Denk bijvoorbeeld aan meer rookvrije buitenruimtes (waar openbaar vervoer aankomt en vertrekt, speelpleinen, terrassen, enz.), het verhogen van de minimumleeftijd voor tabaksverkoop naar 21 jaar, het drastisch terugschroeven van het aantal verkooppunten (geen verkoop meer in supermarkten en tankstations), het voorbehouden van de verkoop aan speciale vergunninghouders, speciale aandacht voor sociaaleconomisch zwakkere groepen en het afdwingen van transparantie bij de tabaksindustrie. De maatregelen zouden bovendien gepaard moeten gaan met goed doordachte publiekscampagnes.

Nieuw-Zeeland heeft al bewezen dat een stevig rookontmoedigingsbeleid op steun van de bevolking kan rekenen. Daar kunnen Nederlandse beleidsmakers alvast een voorbeeld aan nemen.