Duizenden kassa's in Nederland zijn uitgerust met ID-scanners voor leeftijdscontrole bij de verkoop van tabak of alcohol. Maar deze apparaten mogen helemaal niet worden ingezet om de leeftijd te checken, zo blijkt uit een recente publicatie van de Autoriteit Persoonsgegevens. De SP heeft Kamervragen gesteld.
Door Stella Braam

ID-scanners worden ook wel ID-readers of ID-swipers genoemd. Met behulp van deze apparaten wordt de leeftijd gecontroleerd van kopers van tabak en alcohol die mogelijk nog geen 18 jaar zijn. Met die controle is het slecht gesteld, in 2015 leefde slechts 27,4 procent van alle tabaksverkopers de leeftijdsgrens na. De ID-scanners worden gebracht als wonderolie voor een betere leeftijdscontrole, want daardoor hoeft de kassière niet meer te rekenen.

In de praktijk gaat dat zó: op verzoek van de verkoper of de kassière moet een klant zijn paspoort of ID-kaart door een ID-scanner halen. Deze scant de zogenaamde MRZ-strook van een paspoort of ID-kaart, de 'Machine Readable Zone', een reeks van cijfers en letters die allerlei persoonsgegevens bevat. Vervolgens wordt de leeftijd berekend en hoort of ziet (rood lampje/ groen lampje) de verkoper of kassière of aan iemand tabak of alcohol mag worden verkocht.

De ID-scanner is helemaal hip bij de leeftijdscontrole. Een apparaat kost tussen de 100 en 250 euro. De markt floreert. Mr. K. Hollemans van KH Legal Advice heeft een inventarisatie gemaakt. 'Alle vestigingen van Lidl zijn eind 2013 uitgerust met ID-readers, in totaal 2000 apparaten,' somt hij op. 'Detailresult heeft per 1 januari 2014 alle 1600 kassa's voorzien van ID-scanners. De Spar heeft 1000 ID-scanners neergezet. De Coop heeft er meer dan 200 staan. '

Maar dat is nog niet alles: in 2014 kocht de belangenvereniging voor tabaks- en gemakszaken (de NSO) met geld van de Staatsloterij en de tabaksindustrie in totaal 1000 ID-scanners om deze onder haar leden te verspreiden. Destijds zijn daar nog Kamervragen over gesteld. En dan is er op dit moment nog een pilot om 10.000 tabaksautomaten van Lekkerland Vending Services te voorzien van een ID-scanner, in een poging een verbod op tabaksautomaten af te wenden.

Bom

Maar mogen deze apparaten eigenlijk wel worden ingezet voor leeftijdscontrole? Uit het onderzoek 'Leeftijdsverificatie in het vizier' van het Trimbos-instituut uit 2014 kwam al naar voren dat ID-scanners niet effectief zijn. In winkels waar deze apparaten worden gebruikt, is de slagingskans voor een jongere onder de 18 die tabak probeert te kopen niet significant lager dan in winkels waar geen gebruik wordt gemaakt van deze apparaten. De inzet van ID-scanners leidt er dus niet toe dat minderjarigen geen tabak of alcohol meer kunnen kopen. In hetzelfde rapport vroeg het Trimbos-instituut zich af of de verwerking van deze gegevens wel is toegestaan op grond van de Wet bescherming persoonsgegevens (Wbp). Dat was volgens het Trimbos 'onduidelijk'.
'Die duidelijkheid is er nu gekomen met de recente publicatie van de Autoriteit Persoonsgegevens,' zegt mr. K. Hollemans.

Op 16 september 2015 heeft de Autoriteit Persoonsgegevens (tot voor kort het CBP) een bom gelegd onder de inzet van ID-scanners bij leeftijdscontrole. Deze zijn in strijd met de Wet bescherming persoonsgegevens, stelt de Autoriteit Persoonsgegevens in de publicatie 'Onderzoek naar het gebruik van identiteitsdocument-scanners in de horeca'. Aanleiding was een onderzoek bij diverse cafés in Hoorn die met hulp van ID-scanners onderling gegevens uitwisselden over lastpakken (om hen buiten de deur te kunnen houden) en deze ook gebruikten in het kader van leeftijdscontrole bij de verkoop van drank. Beide is niet toegestaan, zo blijkt uit de publicatie.

In de publicatie van de Autoriteit Persoonsgegevens staat het klip en klaar: 'Voor de naleving van de leeftijdsverificatie is het gerechtvaardigd dat bij twijfel over de leeftijd om een identiteitsdocument wordt gevraagd. Indien het laten tonen van een identiteitsdocument volstaat, zoals bij een leeftijdscontrole, is het overnemen van gegevens van het identiteitsdocument of het kopiëren, scannen of uitlezen ervan niet toegestaan. Het is immers niet noodzakelijk om persoonsgegevens te noteren of daarvan een scan te maken.'

In juli 2012 had de Autoriteit Persoonsgegevens dit overigens ook al geconstateerd. Alleen 'in zeer uitzonderlijke gevallen' mogen gegevens van een identiteitsdocument worden gekopieerd en gescand. Dat heeft een reden: met een ID-scanner worden gevoelige persoonsgegevens ingescand, waardoor misbruik op de loer ligt.

Rekenhulpmiddel

Mr. K. Hollemans heeft de zaak in Hoorn nauwlettend gevolgd. 'Wat geldt voor leeftijdscontrole op alcohol geldt ook voor tabak,' stelt hij. 'En wat geldt voor het scannen van een identiteitsdocument in een café geldt ook voor de detailhandel. Feitelijk is een ID-scanner geen leeftijdscontrolesysteem, maar slechts een rekenhulpmiddel voor de verkoper. De branche heeft jarenlang de indruk gewekt dat er sprake zou zijn van een rekenprobleem bij kassières, terwijl voor leeftijdscontrole niet eens hoeft te worden gerekend. Als bijvoorbeeld de dag van vandaag -/- 18 jaar in het beeldscherm van een kassa staat, kan een kassière in één oogopslag zien of de geboortedatum die op het identiteitsdocument staat dat de klant toont, vóór of na die datum ligt. Aan de hand daarvan kan de kassière vervolgens besluiten of er wel of geen alcohol of tabak mag worden verkocht. Het is dus helemaal niet nodig om te kunnen rekenen of om persoonsgegevens van het identiteitsdocument te scannen of over te nemen. De branche heeft de politiek jarenlang op het verkeerde been gezet met deze vermeende problematiek.'

Er is navraag gedaan bij de Autoriteit Persoonsgegevens, maar die wil vooralsnog niet inhoudelijk op de zaak ingaan.

De onvermijdelijke consequentie zou moeten zijn dat de politiek ingrijpt om te voorkomen dat ID-scanners nog langer worden ingezet bij leeftijdscontrole. 'Ik hoop dat de Tweede Kamer de minister vraagt om duidelijkheid te verschaffen over de inzet van ID-scanners in het kader van de leeftijdscontrole bij de verkoop van tabak en alcohol en aan te geven hoe en op welke termijn de Autoriteit Persoonsgegevens gaat handhaven om een einde te maken aan de illegale inzet van ID-scanners in de horeca en de retail,' aldus mr. K. Hollemans. 'Tot nu toe is er naar schatting ruim een miljoen euro verspild aan onwettige leeftijdscontrole.'

Een alternatief voor de inzet van ID-scanners zou het invoeren van de geboortedatum in de kassa kunnen zijn, zoals bijvoorbeeld in de winkels van Albert Heijn gebeurt. 'Maar de publicatie van de Autoriteit Persoonsgegevens heeft ook betrekking op deze vorm van verwerking van persoonsgegevens,' zegt mr. K. Hollemans. 'Ook het invoeren van een geboortedatum in de kassa is niet toegestaan.'

Hoe nu verder?

Na het voorlopig staken van de activiteiten van het effectieve Ageviewers-systeem (waarover het Trimbos-instituut schreef: 'Deze verwerking van persoonsgegevens is conform de eisen van de Wet Bescherming Persoonsgegevens') en een mogelijk verbod op de inzet van ID-scanners bij leeftijdscontrole, rijst de vraag: hoe nu verder? Hoe denkt staatssecretaris Van Rijn (VWS) dat de branche de leeftijdscontrole op orde krijgt? 'Zijn eerdere uitspraak dat hij het vooral aan de markt zelf wil overlaten om een aanpak te kiezen,' zegt mr. K. Hollemans tenslotte, 'heeft tot nu toe alleen maar geleid tot de massale inzet van ineffectieve en, zo nu blijkt, illegale hulpmiddelen.'

De SP heeft hier vandaag Kamervragen gesteld, klik hier.