Bureau Nuchter uit Nijmegen, naar eigen zeggen een 'kenniscentrum leeftijdsgrenzen', deed najaar 2014 in opdracht van de overheid onderzoek naar de naleving van de leeftijdsgrens voor de verkoop van tabak (en alcohol). Bij diverse verkooppunten werden 'mysteryshoppers' ingezet. Kosten van dit onderzoek: ruim twee ton belastinggeld. TabakNee zet vraagtekens bij de onafhankelijkheid van Bureau Nuchter, dat een commercieel belang lijkt te hebben bij de uitkomst van het onderzoek.

Door Ivo van Woerden

Houden de winkels zich aan de leeftijdsgrens van 18 jaar bij de verkoop van tabak (en alcohol)? Daar laat de overheid sinds 2011 regelmatig onderzoek naar doen om te achterhalen of haar beleid effectief is.

Bij het onderzoek worden 'mysteryshoppers' ingezet: jongeren die een verkooppunt bezoeken en een aankoop proberen te doen, hoewel er eigenlijk niet aan ze verkocht mag worden. Zo'n mysteryshop-onderzoek zou een objectieve weergave van de dagelijkse werkelijkheid op moeten leveren, mits correct uitgevoerd door een onafhankelijke organisatie. Juist aan dat laatste schort het nogal, blijkt uit onderzoek van TabakNee.

De methodiek die in Nederland voor mysteryshop-onderzoek wordt gebruikt, is in 2006 ontwikkeld door dr. Joris van Hoof in samenwerking met zijn collega's van de Universiteit Twente. "Dat deden we in opdracht van STAP (het Instituut voor Alcoholbeleid - red.)," vertelt Van Hoof. "We hebben alle internationale literatuur bestudeerd en een methodiek ontwikkeld die past binnen de Nederlandse wetgeving en ethische moraal. Die methodiek is in 2007 gepubliceerd in een internationaal tijdschrift."

Vanaf die tijd deed de Universiteit Twente (deels in samenwerking met STAP) tientallen nalevingsonderzoeken voor gemeenten en regio's. In 2011 heeft de universiteit ook het allereerste landelijk georganiseerde nalevingsonderzoek voor de verkoop van alcohol opgezet en uitgevoerd.

In het rapport 'Alcoholverkoop aan jongeren' constateerden Van Hoof en zijn collega's dat het heel gemakkelijk is voor een minderjarige om alcohol in winkels aan te schaffen. Gemiddeld leefde slechts 28 procent van de verkopers de wet naar behoren na.

Minister Schippers van Volksgezondheid schreef daarop in een brief aan de Kamer dat het "slecht gesteld" was met de wetshandhaving. Ze had toen al met de branche om de tafel gezeten om te bespreken hoe het beter zou kunnen en had daarover afspraken met hen gemaakt. Betrokken partijen waren het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL, de vertegenwoordiger van de supermarkten) en Koninklijke Horeca Nederland (KHN, de belangenbehartiger van de horeca).

Bureau Nuchter

In 2013 werd een herhaling van het landelijk nalevingsonderzoek uitgezet. Van Hoof was hier, om redenen in de privésfeer, niet beschikbaar voor. Het ministerie van Volksgezondheid kende de klus toe aan Bureau Nuchter, een particulier bedrijf gehuisvest in een kleurige kantoorkolos in Nijmegen.

Bureau Nuchter noemt zichzelf op haar website een 'kenniscentrum leeftijdsgrenzen' en biedt mysteryshop-onderzoek aan. Het wordt geleid door Kim Joe Lie, die zich op zijn LinkedIn-pagina 'consultant' noemt. Online is er weinig over zijn achtergrond terug te vinden en ook als we hem daarnaar vragen, geeft Lie er geen duidelijk antwoord op.

Lie licht wel toe dat het eerdere onderzoek door de Universiteit Twente één van de bronnen is voor de methodiek die Bureau Nuchter toepast: "Ons onderzoeksprotocol is gebaseerd op een veelvoud van bronnen. Bovendien heeft de methodiek bij Nuchter Kenniscentrum Leeftijdsgrenzen een verdere doorontwikkeling doorgemaakt."

Bureau Nuchter presenteerde in januari 2014 haar bevindingen. "In 2013 is er in 46.5% van het totaal aantal aankooppogingen een correcte naleving van artikel 20 van de Drank- en Horecawet geconstateerd." Volgens Bureau Nuchter is dit "een significante stijging van 18.4% in vergelijking met 2011."

Minister Schippers had de verantwoordelijkheid voor dit dossier inmiddels doorgeschoven naar staatssecretaris Van Rijn. Hij schrijft over het rapport in een brief aan de Kamer: "Hoewel sprake is van een verbetering van de naleving in vergelijking met 2011, is een gemiddelde naleving van 47% nog steeds onvoldoende. Het is voor minderjarigen nog steeds veel te eenvoudig om aan alcohol te komen."

Per 1 januari 2014 is de leeftijdsgrens voor alcohol én tabak gelijkgesteld: geen verkoop onder de 18 jaar. "Om de nieuwe sociale norm te ondersteunen is een landelijke campagne gestart, NIX18," schrijft Van Rijn. "Daarbij is van belang dat de naleving van de leeftijdsgrens verder wordt verbeterd en dat alle betrokken partijen zich bewust zijn van het maatschappelijk belang dat daarmee gediend is." De staatssecretaris gaat opnieuw aan tafel met de brancheverenigingen als het CBL en de KHN om tot verbeterde afspraken te komen.

Mysteryshop-onderzoek

De wijziging in de leeftijdsgrens deed Van Rijn er ook toe beslissen om de naleving te blijven monitoren. Op 6 augustus 2014 werd er een nieuwe opdracht voor mysteryshop-onderzoek naar de naleving van de leeftijdsgrens voor alcohol en tabak online gezet.

In de omschrijving van die opdracht tot onderzoek staat dat er 1450 verkooppunten voor alcohol en 1050 voor tabak gecontroleerd moeten worden. Om de nieuwe waardes te kunnen vergelijken moet vanzelfsprekend dezelfde methode gebruikt worden als in 2011 en 2013: minderjarige, getrainde, mysteryshoppers bezoeken winkels en proberen daar tabak of alcohol te kopen. Tegelijkertijd observeren zij allerlei kenmerken van het verkooppunt (bijvoorbeeld of de stickers van de NIX-campagne duidelijk zijn opgehangen), de verkoper (is het bijvoorbeeld een man of een vrouw?) en de aankoop zelf (worden er bijvoorbeeld systemen gebruikt die de verkoper helpen bij het goed uitvoeren van de wet?).

De opdracht tot het onderzoek zou worden gegund aan de partij die de 'economisch meest gunstige inschrijving' indient – lees: de goedkoopste. Vooraf werden de kosten geraamd op ruim 200.000 euro belastinggeld.

Verschillende partijen schreven op de opdracht in, waaronder ook weer dr. Joris van Hoof van de Universiteit Twente, verantwoordelijk voor het onderzoek in 2011. Toch werd de opdracht, net als in 2013, aan Bureau Nuchter gegund.

ID-scanners

Dat de keuze van de overheid voor Bureau Nuchter saillant te noemen is, komt vooral door de commerciële betrokkenheid van het bureau bij één van de systemen die verkopers van tabak en alcohol moeten helpen bij het vaststellen van iemands leeftijd. Hiervoor zijn verschillende methodieken op de markt gebracht.

De meest simpele methode is het vragen naar legitimatie. Sommige verkooppunten hanteren een legitimatieleeftijd van 25 jaar. Aan iedereen die er niet duidelijk ouder uitziet dan 25 jaar, kunnen winkeliers vervolgens om legitimatie vragen. Als de vermoedens kloppen, kan de aankoop worden tegenhouden.

Een eenvoudige variant hierop wordt gevormd door de in de horeca in omloop gebrachte Agecoins, de muntjes die je in een sigarettenautomaat moet werpen om een pakje sigaretten te kunnen kopen. De muntjes moeten aan de bar verkregen worden en daar schat iemand in of de koper oud genoeg is.

De ID-Swiper en de ID-reader gebruiken een geautomatiseerde methode: een identiteitskaart wordt door een scanner gehaald die de geboortedatum leest en berekent of de koper minimaal 18 jaar is. Dan is er ook nog een systeem waarbij de leeftijd van de klant op afstand wordt gecontroleerd, de zogenaamde Ageviewers: bij de kassa kijkt een klant in een camera, die aan de andere kant wordt gevolgd door een getrainde en onafhankelijke beoordelaar. Deze kan zo nodig ter aanvulling de klant om een ID-kaart vragen, die wordt gescand. Pas als de beoordelaar een akkoord geeft, wordt de kassa vrijgegeven aan de verkoper, die dus verder geen invloed heeft op de besluitvorming rond de rechtmatigheid van de aankoop.

Commercieel belang

Dat Bureau Nuchter een commercieel belang heeft bij één van deze leeftijdsverificatiesystemen, de ID-Swiper, blijkt onder meer uit een uittreksel van de Kamer van Koophandel. De handelsnaam 'ID-Swiper' was tot 12 december 2013 eigendom van Kim Joe Lie, de directeur en eigenaar van Bureau Nuchter. In een artikel in dagblad De Gelderlander van 31 januari 2012, legt hij zelf uit hoe zijn systeem werkt: "De scanner van de ID-Swiper controleert paspoorten en identiteitskaarten. De lezer ziet de geboortedatum op het document en rekent vervolgens heel snel uit hoe oud de klant is. Wanneer de klant te jong blijkt, blokkeert de kassa en kan de alcoholische drank niet worden gekocht."

In een reactie op vragen van TabakNee schrijft Lie dat Bureau Nuchter in de beginfase van het bedrijf inderdaad betrokken is geweest bij de ontwikkeling van een leeftijdsverificatiesysteem. Maar toen er werd besloten dat ze zich meer op onderzoek naar het hele nalevingsproces gingen storten, "was het een logische keuze om onder geen beding meer verbonden te zijn aan één specifiek leeftijdsverificatiesysteem," zegt Lie.
"Sinds 2012 hebben wij dan ook al onze activiteiten rond dit systeem stopgezet. Nuchter Kenniscentrum Leeftijdsgrenzen is sinds dat jaar dan ook op geen enkele wijze meer betrokken bij of verbonden aan bedrijven die een leeftijdsverificatiesysteem ontwikkelen of verkopen. We doen dit vanuit de visie dat onderzoek naar het nalevingsproces én daarbij ook onderzoek naar alle bestaande systemen onafhankelijk moet kunnen worden uitgevoerd."

In een uittreksel van de Kamer van Koophandel staat bij de bedrijfsomschrijving van Bureau Nuchter echter nog steeds "het ontwikkelen en leveren van zelfcontrolesystemen, toegangssystemen, leeftijdsverificatie systemen en ondersteunende soft- en hardware." Een ondubbelzinnige verwijzing naar de ID-Swiper.

Geen disclaimer

In 2011, toen Bureau Nuchter ook volgens Lie nog eigenaar was van de ID-Swiper, deed het bureau ook onderzoek via de mysterieshop-methodiek, bijvoorbeeld in opdracht van GGD Gelre-Ijssel. In oktober van dat jaar werden de resultaten gepresenteerd in een rapport dat 'Nalevingsonderzoek, 12 gemeenten in de Achterhoek & Stedendriehoek 2011' heet.

Uit het rapport: "Hulpmiddelen kunnen worden ingezet ter ondersteuning van de verkopers, om de vaststelling te vereenvoudigen en de sociale druk op de verkoper weg te nemen of te verkleinen. Voorbeelden hiervan zijn kassakaarten met kritieke geboortedatum, kassablokkades, piepsignaal bij het scannen van alcohol, het vaststellen van de leeftijd met behulp van ID-swipers en leeftijdscontrole op afstand."

Nergens in het rapport is een disclaimer te vinden dat Bureau Nuchter zelf eigenaar is van de ID-Swiper, waardoor iedere positieve uitspraak over de ID-Swiper in het rapport een verdachte achtergrond krijgt. Bureau Nuchter is er immers bij gebaat dat haar eigen ID-Swiper tot die handige hulpmiddelen wordt gerekend, zodat deze worden aangeschaft.

De Interventiewinkel

Lie zegt er in 2012 korte metten mee te hebben gemaakt. Hij heeft alle activiteiten met betrekking tot de ID-Swiper overgeheveld naar De Interventiewinkel, een bv die volgens de Kamer van Koophandel op 1 november 2012 is opgericht en in Utrecht is gevestigd. Via de website interventiewinkel.nl wordt de ID-Swiper inderdaad verkocht.

Het lijkt een wat onhandige zet. Bureau Nuchter wil van de ID-Swiper af, omdat ze het belangrijk vinden onafhankelijk te zijn voor de onderzoeken die ze willen gaan uitvoeren. Maar tot 12 december 2013 staat de ID-Swiper bij de Kamer van Koophandel op naam van Lie, een jaar dus nadat alles overgeheveld zou zijn naar De Interventiewinkel.

Dat de oprichtingsdatum van de bv van de nieuwe eigenaar, De Interventiewinkel, zo dicht ligt op de overhevelingsdatum van de ID-Swiper zou natuurlijk toeval kunnen zijn. Maar op z'n minst wordt hierbij de schijn van belangenverstrengeling gewekt en alleen al die schijn is desastreus voor de betrouwbaarheid van welk wetenschappelijk onderzoek dan ook. Die schijn wordt bovendien nog versterkt als TabakNee in het merkenregister van de Benelux kijkt: de handelsnaam ID-Swiper staat nog altijd op naam van Bureau Nuchter.

Lie reageert geprikkeld: "Het klopt dat wij volgens het merkenregister nog steeds formeel eigenaar zijn van de handelsnaam ID-Swiper." Wel eigenaar zijn van de naam, maar er geen belang bij hebben?
Later laat Lie nogmaals weten: "Wij hebben in 2012 al onze activiteiten en belangen in de ID-Swiper, kosteloos en belangeloos, overgedragen aan De Interventiewinkel. Hieronder vielen ook het eigendom en beheer van de websites, domeinnamen en de registratie van de merknaam bij het Benelux-merkenregister. Wij hebben echter verzuimd om te controleren of de overdracht van de merknaam ook daadwerkelijk was doorgevoerd." Wel zegt Lie naar aanleiding van de vragen van TabakNee de handelsnaam (per december 2014) te laten verwijderen uit het merkenregister.

Herman Brood-academie

Het ontwikkelen van een leeftijdsverificatiesysteem kost geld. Er moet een handzaam apparaatje ontwikkeld worden en er is software nodig om het naar behoren te kunnen laten werken. De eigenaar van De Interventiewinkel moet gedacht hebben dat hij de loterij had gewonnen: gratis en voor niets de rechten op een reeds ontwikkeld product toegespeeld krijgen.

Op de website van De Interventiewinkel staat niet vermeld wie de nieuwe eigenaar is; er is ook geen telefoonnummer te vinden. De Kamer van Koophandel meldt dat Rogier Wagenaar de directeur en enig aandeelhouder is. Wagenaar is een gitarist die onder andere met Alain Clark optreedt en die volgens zijn Twitter-account medeoprichter van de Herman Brood-academie is. Hier vind je geen woord over De Interventiewinkel of over de ID-Swipers. Dat hij eigenaar is van die winkel, vermeldt hij alleen op zijn LinkedIn-pagina. Maar op zijn cv op deze website is verder geen enkel verband te vinden met een achtergrond in het ontwikkelen of verkopen van software van leeftijdsverificatie.

Klanten

TabakNee heeft op verschillende manieren geprobeerd een reactie van Wagenaar te krijgen. We willen onder meer weten hoe hij in aanraking is gekomen met de ID-Swiper. Wat is de afspraak geweest over mogelijke betrokkenheid van Bureau Nuchter? Zijn er aan de overdracht van de eigendomsrechten toch bedragen verbonden geweest?

Uiteindelijk reageert Wagenaar, maar hij gaat op geen enkele vraag in. Hij schrijft alleen defensief: "De Interventiewinkel herkent zich op geen enkele wijze in uw uitspraken."

Op de website van De Interventiewinkel vinden we Bureau Nuchter wel terug, onder het kopje 'klanten'. Andere klanten zijn Albert Heijn, supermarktenbranchevereniging CBL en de Koninklijke Horeca Nederland. Inmiddels is die informatie overigens weer van de site gehaald. TabakNee maakte er wel screenshots van. Lie wil wel uitleggen waarom hij toch weer even klant was van De Interventiewinkel: "Wij hebben eenmalig een aantal ID-Swipers gekocht voor een eigen intern onderzoek."

Niet onafhankelijk

Er is meer dat pleit tegen de onafhankelijkheid van het bedrijf van Kim Joe Lie. Op haar website meldt Bureau Nuchter zelf dat zij óók voor supermarkten werkt. Zij wordt door het CBL, de organisatie van de supermarktenbranche, ingehuurd om met mysteryshoppers te controleren hoe het met de naleving van de leeftijdsgrens gaat, zo bevestigt een woordvoerder van het CBL. "De leden van het CBL weten alleen dat het onderzoek in het voorjaar en in het najaar plaatsvindt."

Eerder stelde TabakNee al vast dat hetzelfde CBL, net als Albert Heijn, klant is bij De Interventiewinkel, de huidige eigenaar van de ID-Swiper. De woordvoerder van het CBL ziet geen belangenverstrengeling bij Bureau Nuchter. Ze verzekert TabakNee: "Zij hebben op geen enkele manier een commercieel belang." Een uitleg over hoe ze tot deze conclusie is gekomen, geeft ze niet.

Ook de woordvoerders van Albert Heijn en Jumbo verklaren desgevraagd dat Bureau Nuchter voor zowel het CBL als voor het ministerie van Volksgezondheid langs kan komen. Beiden zeggen er volledig op te vertrouwen dat de resultaten betrouwbaar zullen zijn.

De onhandige schijn van belangenverstrengeling zorgt ervoor dat niet iedereen ervan doordrongen is dat Lie vanaf 2012 niets meer met de ID-Swiper te maken zou hebben. Het Trimbos-instituut organiseerde in april 2014 een focusgroep waarin zij vertegenwoordigers en experts uitnodigde om ten behoeve van haar vergelijkende onderzoek 'Leeftijdsverificatie in het vizier', over leeftijdsverificatiesystemen te praten. Het Trimbos-instituut voerde dit onderzoek uit in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid.

Ter voorbereiding van de bijeenkomst van de focusgroep, stuurde het Trimbos-instituut een email aan het ministerie. TabakNee kreeg inzage in deze e-mail en ontdekte dat als voorgestelde expert bij 'Swiper' staat: "Een persoon die werkzaam is bij Nuchter."

Lie licht desgevraagd toe: "Het klopt dat ik bij deze focusgroep ben geweest, echter als expert op het gebied van nalevingssystematiek leeftijdsgrenzen." Maar een andere uitgenodigde expert herinnert zich dat niet. Dr. Joris van Hoof: "Het was duidelijk dat dhr. Lie daar aanzat namens ID-Swiper, net zoals er andere vertegenwoordigers waren van Ageviewers en Ageprint. Lie werd in deze sessie ook geïntroduceerd als iemand van ID-Swiper en hij heeft de werking ervan en de technologie erachter uitvoerig uiteengezet."

Er is een bandopname gemaakt van deze focusgroep-bijeenkomst, die uitsluitsel kan geven over wie er gelijk heeft. Maar Margriet van Laar, hoofd van het Nationaal Expertisecentrum Tabaksontmoediging dat onderdeel is van het Trimbos-instituut en verantwoordelijk voor het onderzoek 'Leeftijdsverificatie in het vizier', zegt: "Die opname is vernietigd. Hij is gemaakt als geheugensteun voor de mensen die het verslag over de focusgroep zouden maken. Vooraf is gecommuniceerd dat we dat zouden doen en dat die opname niet diende ter waarheidsvinding, zodat iedereen tijdens de bijeenkomst vrijuit kon praten. Wel kan ik u zeggen dat we Kim Joe Lie hebben uitgenodigd vanwege zijn expertise op de ID-Swiper." Ze voegt er onomwonden aan toe: "Ja, hij heeft er een belang bij natuurlijk. Dat hij zelf een soort identiteitscrisis heeft over op welke stoel hij zit, daar kan ik niet zoveel aan doen."

Ageviewers

Na de focusgroep-bijeenkomst presenteerde het Trimbos-instituut het uiteindelijke rapport 'Leeftijdsverificatie in het Vizier' in juli 2014. Conclusie: slechts één leeftijdsverificatiemiddel is echt effectief om daadwerkelijk de illegale verkoop van tabak en alcohol tegen te gaan, zo blijkt uit de tabel op bladzijde 24 van het rapport. Het betreft de Ageviewers, die alcohol- en tabaksaankopen op afstand met een camerasysteem controleert. Over alle andere leeftijdsverificatiesystemen, zoals de eerder genoemde kassacontroles, de Agecoins en de ID-Swipers, wordt in het rapport gesteld dat ze te omzeilen zijn.

Dit is een belangrijke conclusie, ook omdat er veel te doen is over deze leeftijdsverificatiesystemen. Het VPRO-onderzoeksprogramma Argos besteedde hier in twee radio-uitzendingen in april en september 2014 aandacht aan en concludeerde dat er sprake is van een boycot van een aantal supermarktketens tegen het enige systeem dat effectief is: Ageviewers.

TabakNee is ook in het bezit van een brief uit september 2014, verstuurd door de NSO, de belangenvereniging van tabaksdetailhandelaren. Zij biedt daar een ID-Reader aan, een leeftijdsverificatiesysteem dat op de ID-Swiper lijkt en volgens hetzelfde principe werkt: een ID-kaart wordt door het apparaat gehaald en berekent aan de hand van de geboortedatum of iemand oud genoeg is om tabak te mogen kopen.

Het bedrijf ScanID uit Harderwijk dat deze ID-Readers levert, blijkt volgens de Kamer van Koophandel opvallend genoeg één maand na verzending van de brief van NSO te zijn opgericht.

De NSO schrijft: "De NSO en de deelnemende commerciële organisaties hebben gezamenlijk 1000 van deze ID-readers ingekocht." De aankoop, zo blijkt uit de brief, werd financieel mogelijk gemaakt door bijdrages van de tabaksindustrie (Via het fonds FSIT: Fonds Samenwerking Industrie en Tabaksspeciaalzaken – red.), van de Staatsloterij en van de Lotto. Dit bericht maakt duidelijk dat ook de branchevereniging van supermarkten (CBL) zich richt op de inzet van deze ID-readers.

Het Trimbos-instituut nam deze methode ook op in het onderzoek 'Leeftijdsverificatie in het Vizier'. Op pagina 12 staat dat verkopers kunnen beslissen om het hulpmiddel niet toe te passen bij de verkoop en zo alsnog kunnen frauderen. Het systeem is daarmee ineffectief. Het is daardoor opmerkelijk dat zowel de tabaksindustrie, de tabaksdetailhandel als de supermarktbranche investeren in de aankoop van deze ID-Readers.

Naar aanleiding van de ARGOS-uitzendingen heeft de Autoriteit Consument en Markt (ACM) in april 2014 aangekondigd onderzoek te gaan doen naar het CBL (de branchevereniging van de supermarkten) omdat de supermarkten mogelijk een kartel hebben gevormd om het effectieve leeftijdsverificatiesysteem Ageviewers te weren. De resultaten van dat onderzoek zijn nog niet bekend gemaakt.

Discussie vermijden

TabakNee is in het bezit van de concept-rapportage 'Leeftijdsverificatie in het vizier' van het Trimbos-instituut, zoals het naar de opdrachtgever (het ministerie van VWS) is gestuurd. In dit concept is in de slotconclusie opgenomen dat Ageviewers het meest effectieve controlesysteem is.

Maar in het definitieve rapport zijn de Ageviewers uit de slotconclusie geschrapt en kan de effectiviteit van het systeem alleen zijdelings worden herleid. Uit een email van het ministerie van VWS aan het Trimbos-instituut naar aanleiding van de concept-rapportage (die door Argos op Twitter werd gepubliceerd blijkt dat deze wijzigingen zijn doorgevoerd op verzoek van het ministerie, waar men zich vooral zorgen lijkt te maken over de juridische consequenties.

Bovendien maakt de mailwisseling duidelijk dat men op het ministerie al bezig is met de mogelijke reactie van de Tweede Kamer (TK) op het rapport: "Informeel hoorden jullie al dat we er heel kritisch naar gekeken hebben, met name omdat het rapport straks ook naar de TK gaat. Zoals bekend zal elke uitspraak gebruikt en misbruikt worden en dus zal het rapport eenduidig moeten zijn, om de discussie zoveel mogelijk te vermijden. We denken dat er daarom nog een slag gemaakt moet worden, voordat het rapport goed te begrijpen is en naar de Kamer kan worden gestuurd."

Veel van de door een medewerker van het ministerie van Volksgezondheid voorgestelde wijzigingen, zijn door het Trimbos-instituut verwerkt in de definitieve rapportage, al zegt Margriet van Laar van het Trimbos-instituut dat dat anders ligt: "Zoals bij alle rapportages waar VWS opdrachtgever van is, krijgen zij inzage in de concepten. Zij mogen reageren en vragen om verduidelijkingen en wijzen op feitelijke onjuistheden. In alle gevallen (en ook hier) gaat het slechts om nuanceringen en kleine wijzigingen. De conclusies en interpretaties zijn gehandhaafd en zijn onze verantwoordelijkheid als onderzoekers."

Dat de conclusie uit het conceptrapport van het Trimbos-instituut in elk geval niet goed viel bij het ministerie is niet echt verbazingwekkend: het ministerie zet in op een zo positief mogelijk beeld van haar antirookbeleid en de effectiviteit ervan.

Ministerie op de hoogte

Uit de eerder genoemde mailwisseling tussen het Trimbos-instituut en het ministerie van Volksgezondheid over welke experts er bij de focusgroep over leeftijdsverificatiesystemen aanwezig zullen zijn, wordt ook duidelijk dat deze expertlijst is samengesteld in overleg met het ministerie.

De uitnodiging aan directeur Kim Joe Lie van Bureau Nuchter om te komen praten over ID-Swipers legt onomwonden bloot dat het ministerie op de hoogte was van de relatie tussen die twee. Toch was dat kennelijk geen beletsel bij de aanbesteding van het nieuwe effectiviteitsonderzoek.

Doordat het ministerie van Volksgezondheid het mysteryshop-onderzoek opnieuw aan Bureau Nuchter heeft gegund, is nu de vreemde situatie ontstaan dat het bureau supermarkten moet controleren die tevens haar eigen klanten zijn en waar ze voor een gedeelte van haar inkomen van afhankelijk is. De supermarkten hebben een duidelijke voorkeur voor de scansystematiek en verzetten zich tegen de invoering van het effectievere Ageviewers.

Het vertrouwen van zowel de supermarkten als het ministerie in Bureau Nuchter als onafhankelijk onderzoek partner mist een belangrijke wetenschappelijke basis, juist doordat het bureau de schijn van belangenverstrengeling tegen zich heeft. Dr. Van Hoof van de Universiteit Twente vertelt desgevraagd dat hij, nadat Bureau Nuchter de opdracht toegekend heeft gekregen, het ministerie van Volksgezondheid op deze situatie heeft gewezen.

Het ministerie heeft hier vooralsnog niets mee gedaan. Wel heeft ze in een brief aan Van Hoof laten weten dat "belangenverstrengeling niet tot uitsluiting van Bureau Nuchter zou kunnen leiden" voor de aanbesteding van het mysteryshop-onderzoek.

Kamervragen

TabakNee heeft het ministerie van Volksgezondheid verschillende keren om een reactie gevraagd. Uiteindelijk liet staatssecretaris Van Rijn weten dat hij niet op deze vragen in kon gaan, omdat er nog een bezwaarprocedure over de aanbesteding van het onderzoek loopt. Deze bezwaarprocedure is aangespannen door dr. Van Hoof.

Renske Leijten (SP) en Joël Voordewind (CU) hebben onlangs Kamervragen gesteld over de inzet van ID-Readers en de inmenging van de Staatsloterij hierbij.

Dezelfde Kamerleden hebben gevraagd of de overheid kan garanderen dat het mysteryshop-onderzoek is gegund aan een partij die op geen enkele manier betrokken is geweest bij leeftijdsverificatiesystemen, juist om iedere schijn van belangenverstrengeling te voorkomen.

De antwoorden van de staatssecretaris op deze vragen zijn al een aantal keer aangekondigd en daarna uitgesteld. De staatssecretaris heeft TabakNee laten weten dat hij met de beantwoording van de Kamervragen van Voordewind en Leijten "ook tegemoet zal komen aan het beantwoorden van uw vragen."

Uiteindelijk heeft Van Rijn de Kamervragen beantwoord. Klik hier voor dit nieuwsbericht.

tags:  leeftijdsverificatiesysteem | handhaving | onderzoek | VWS | leeftijdsgrens