Zien roken doet roken. Dat geldt ook voor kinderen die naar series of films kijken waarin wordt gerookt. En dat gebeurt in 71 procent van de meest populaire films in Europese landen, waaronder Nederland. Kinderen worden nog steeds niet beschermd tegen de sigaret op het scherm. TabakNee zet de feiten op een rij.
Door Rosa Koenen

De romance tussen Hollywood en de tabaksindustrie gaat terug tot in de jaren twintig van de vorige eeuw. De studio's groeiden groot door hun werk voor grote tabaksmerken en de tabaksmerken groeiden nog harder door het gebruik van rokende rolmodellen op het witte doek.

Hoogtij werd gevierd in de jaren 80 toen vooraanstaande acteurs door de tabaksindustrie werden betaald om een specifiek merk te roken. Sylvester Stallone bijvoorbeeld ontving 500.000 dollar voor het roken van 'Brown & Williamson' in vijf van zijn grootste films, zo blijkt uit The Golden Holocaust, de bijbel der geschiedenis van de tabaksindustrie, geschreven door wetenschapshistoricus Robert N. Proctor. Philip Morris betaalde 350.000 dollar om Lark sigaretten alleen in beeld te brengen in Licence to Kill van James Bond.

De belangen waren wederzijds. Philip Morris kreeg rond 1980 ruim 150 filmscripts per jaar toegezonden, een derde van alle Hollywoods films. Proctor toont voorbeelden waaruit blijkt dat in het script zelfs ruimte werd gemaakt voor deze inbreng: "POTENTIAL EXPOSURE: LUCKY STRIKES, PALL MALL and CARLTON CIGARETTES will be seen in the bar, Steve Keslo will smoke LUCKY STRIKE throughout the film."

Sinds sponsoring door de tabaksindustrie officieel is verboden in de V.S. zijn er geen gegevens meer over. Vanaf de jaren negentig verdwenen rokende personages wat meer naar de achtergrond, omdat het gebrek aan wilskracht symboliseerde en voornamelijk toebehoort aan armen en laag opgeleiden. Iedereen wist intussen dat roken ongezond is.

Makkelijke manier om veel te vertellen

Maar de afgelopen jaren is roken in films en televisieseries weer gebruikelijker. Dan Hassler-Forest, gespecialiseerd in filmwetenschappen en docent populaire cultuur aan de Universiteit van Amsterdam, deed hier onderzoek naar. In een telefonisch interview legt hij uit dat de zichtbaarheid van het roken is toegenomen, omdat het een makkelijke manier is om heel veel over je personage te vertellen. Rolt iemand shag, of rookt iemand Benson en Hedges. Hoeveel rookt je personage? Juist omdat we bewuster zijn geworden over de gevaren van roken, laat een rokende acteur een bepaalde houding ten opzichte van het leven zien.

In zijn onderzoek constateerde Hassler-Forest dat populaire acteurs antihelden zijn. Ze worden geliefd omdat ze de regels aan hun laars lappen, de gezondheidsvoorschriften niet zo nauw nemen. Roken is de ideale manier om deze ongehoorzaamheid met een simpele handeling te uiten. Bovendien wordt de rook vaak zo mooi belicht dat een saaie scene er interessant van wordt.

Kameleon

In de Nederlandse filmindustrie is de sigaret veelvuldig op het witte doek aanwezig. In de kinderfilm 'Kameleon 2' (2005) waren 44 rook-scenes. Dat was in 2005 de best bezochte Nederlandse bioscoopfilm. De jeugdfilm 'Het Schnitzelparadijs' (2005) had 97 rookmomenten. En voor Lies Visschedijk in haar rol als Soof (Soof, 2013) is de sigaret een belangrijk instrument.

Als we naar Soof kijken is dat een antiheld die goed past in Hassler-Forest zijn theorie. Soof is leuk omdat ze niet helemaal aangepast is, dingen eruit flapt en over het roken zegt ze zelf: "Ach. Ik rook maar een klein beetje. Dus ik ga maar een klein beetje eerder dood."

Soof's zweverige moeder Hansje (Anneke Blok) gaat ook rustig een shagje zitten draaien met de merknaam Van Nelle in beeld. Hé, reclame voor tabakswaren, dat mag niet. Is Soof gesponsord door British American Tobacco, de producent van Van Nelle? "Geen idee, is niet bewust gebeurd door regie.[...] Sterker, het is ons tot nu toe niet opgevallen," aldus de woordvoerder van KeyFilm, medeproducent van de film Soof.

Keyfilm was overigens de enige producent die wilde reageren op onze vraag of ze wel eens geld van de tabaksindustrie vraagt en ontvangt. Grote producenten als Topkapi Films, FourOne.Media, Millstreet Films en Bing Film & Televisie gaven aan geen tijd te hebben voor het beantwoorden van onze vragen of reageerden helemaal niet.

Jaarverslag

Ook stuurde Tabak Nee de grote tabaksproducenten op Nederlandse bodem een e-mail met de vraag of zij films en televisieseries sponsoren. Zie dit nieuwsbericht op deze site. Nee hoor, doen we niet, luidt het eensgezinde antwoord van Philip Morris, British American Tobacco en de Stichting Sigarettenindustrie (SSI).

Maar als we de Stichting Sigarettenindustrie vragen om het jaarverslag in te mogen zien, "moet ik u meedelen dat dit niet publiekelijk beschikbaar is," aldus SSI-woordvoerder Willem Jan Roelofs in zijn e-mail van 8 september. Dus of het waar is?

(Stiekem) gesponsord of niet, de sigaret is niet van het witte doek verdwenen. Dat roept vragen op, want is die sigaret wel noodzakelijk voor een personage? Wordt Soof een betere Soof omdat ze rookt? En wat is het effect van zulke rolmodellen? Zijn makers zich wel bewust van de boodschap die ze hierdoor uitzenden?

Het gaat hierbij niet alleen om de Nederlandse filmindustrie. Kinderen zien ook populaire Amerikaanse films zoals 'The Aviator' (2005, 160 rookmomenten, +12 jaar), 'Slumdog Millionair' (2009, 51 rookmomenten, +12 jaar) Memoires of a Geisha (2006, 135 rookmomenten, +6 jaar) en 'Ocean's Twelve' (65 rookmomenten, voor alle leeftijden).

Ideale rolmodellen

Films zijn een invloedrijk medium in de belevingswereld van jonge generaties. Rokende acteurs geven deze kinderen en jongeren een beeld van roken als een geaccepteerd maatschappelijk fenomeen. Zien roken doet roken en acteurs zijn de ideale rolmodellen. Zo onderstrepen ook de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), US National Cancer Institute en het Centers for Disease Control and Prevention (CDC).

Dat de jeugd in Nederland wordt blootgesteld aan films waarin wordt gerookt blijkt ook uit het onderzoek van de Europese Unie: "Smoking in movies: Impact on European youth and policy options". In zes Europese landen waaronder Nederland werd het aantal rookmomenten in de 250 meest populaire films tussen 2004 en 2009 onderzocht.

In 71 procent van die films werd gerookt. Slechts 2 procent van de onderzochte films waarin werd gerookt had een leeftijdscategorie voor 18+. Dus 98 procent van de films met scenes waarin wordt gerookt is toegankelijk voor Europese jongeren. Dat het ook anders kan, wordt duidelijk als je de Europese leeftijdscriteria vergelijkt met deze uit de VS. Daar zijn 41 procent van de films waarin wordt gerookt aangeduid met een leeftijdsclassificatie voor volwassenen. Bovendien vonden de onderzoekers in alle zes de landen een verband tussen het aantal rookscènes dat jongeren gezien hadden in films en rookgedrag. Dat is enigszins opmerkelijk omdat de landen zeer verschillend zijn wat betreft hun anti-rookbeleid, aantallen rokers en houding ten opzichte van het roken.

Toch is de zichtbaarheid van het roken volgens Hassler-Forest niet meer zoals deze vroeger was. Roken is niet meer mythisch en ook niet normaal. Juist daarom roept een rokend personage spanning op. Films laten zien wat we vinden, willen, wensen en vormen als zodanig de nieuwe generatie.

Filmproducenten kunnen helpen jeugdroken terug te dringen door een wereld uit te beelden waarin roken niet gewild is en ook niet vanzelfsprekend.