De Tweede Kamer krijgt een unieke kans om voorgoed af te rekenen met de handhavingsproblemen bij de verkoop van tabak aan kinderen. Zegt longarts Wanda de Kanter.

Door Stella Braam

Het is geen toeval dat in vrijwel alle supermarkten tabakswaren te koop zijn. TabakNee heeft de wurgcontracten van de franchisers van Albert Heijn, de marktleider van de supermarkten, kunnen inzien. Tabak valt onder het basisassortiment, zoals ook bijvoorbeeld broodbeleg, toiletpapier en suiker. Elke franchiser is zodoende verplicht tabak te verkopen. Wie dit niet doet, riskeert een boete van 14.000 euro per overtreding (Artikel 31, Boetebeding).

De Tweede Kamer kan hier een einde aan maken. Op dinsdagavond 1 en woensdagmiddag 2 oktober debatteert het parlement over de Tabakswet, het agendapunt 'Verhoging minimumleeftijd verkoop tabaksproducten'. "Het zijn beslissende dagen voor de toekomst van onze kinderen en daarmee voor een gezonde bevolking van morgen," zegt longarts Wanda de Kanter. Zij is voorzitter van Stichting Rookpreventie Jeugd en kwam dit voorjaar in het nieuws met de lancering van website TabakNee. "Iedere dag beginnen in Nederland 126 kinderen jonger dan 18 jaar, met dagelijks roken. Alleen de politiek kan deze trend stoppen."

Rotzooi

Met spanning kijkt De Kanter uit naar het debat. Er zal gestemd worden over het voorstel om de leeftijd waarop je tabak mag kopen te verhogen van 16 naar 18 jaar. En ook over twee amendementen. Eén: het beperken van de verkoop van tabak tot de tabaksspeciaalzaken en twee: tot het zover is mogen winkels alleen tabak verkopen als zij over een effectief gebleken leeftijdscontrolesysteem beschikken. De Kanter hoopt dat de Tweede Kamer het belang van dit 'totaalpakket' inziet, want alleen de leeftijd naar 18 jaar verhogen, is niet genoeg. "Natuurlijk ben ik blij met het voorstel van staatssecretaris Van Rijn om de tabaksleeftijd te verhogen. Tijdens het Algemeen Overleg op 28 februari dit jaar van de vaste commissie voor Volksgezondheid heeft hij gezegd dat roken ongezond is, dat tabak een schadelijk product is en verslavend werkt, en dat dit zeker voor jongeren geldt."

Van Rijn kreeg bijval van premier Rutte, die in Pauw & Witteman op Prinsjesdag tabak 'rotzooi' en 'troep' noemde.

Van Rijn zei ook: "Hoe jonger iemand begint met roken, hoe moeilijker het is om ermee te stoppen. De meeste rokers beginnen jong. Uit Europees onderzoek blijkt dat 70 procent van de rokers met roken begint voor het bereiken van het achttiende levensjaar en 94 procent voor het bereiken van het vijfentwintigste levensjaar." De Kanter: "Van Rijn heeft er bovendien voor gezorgd dat de hele horeca rookvrij wordt. Dat is belangrijk, want clubs en cafés zijn gelegenheden waar kinderen geregeld komen en verleid kunnen worden om te gaan roken."

Schuldsanering

Elk kind dat niet gaat roken, is winst, zegt De Kanter. "Niet alleen voor de gezondheid naar ook voor de economie. Minder tabak leidt tot energieke werknemers die minder ziek zullen zijn en tot een enorme besparing op de gezondheidskosten." Maar voor De Kanter is economische winst niet het belangrijkste. "De winst zit vooral in de kwaliteit van leven als er niet meer wordt gerookt."

Ze doet een dringend beroep op de politiek om de ogen niet te sluiten voor de gruwelijke gevolgen van tabak. Volgens het Nationaal Kompas Volksgezondheid stierven in 2011 in Nederland bijna 19.000 mensen aan de gevolgen van roken. Daarnaast sterven nog eens 3000 mensen per jaar als gevolg van meeroken. "Veel mensen denken bij roken alleen aan longkanker," zegt De Kanter. "Maar roken draagt bij aan zeventien verschillende soorten kanker. Ook blaaskanker, keelkanker en slokdarmkanker zien we veel vaker bij rokers, maar zij worden niet als tabaksdoden in de statistieken meegeteld. Van alle kankersterfte komt 30 procent door roken."

Ze ziet de ellende in haar spreekkamer. "Het lijden van de patiënt is vreselijk en de dierbaren lijden ook. Kinderen raken hun vader of moeder kwijt, een trauma voor het leven. Gezinnen raken ontwricht. Ik zie vaak patiënten die door de crisis in de schuldsanering zijn gekomen en als echtpaar 4.000 euro per jaar aan tabak uitgeven. Waardoor er geen geld is voor de sport van hun kinderen. "

Handhaving zwak punt

"Een Kamermeerderheid wil de leeftijd dat je tabak mag verkopen ophogen naar 18 jaar," zegt De Kanter die de meningen al heeft gepolst. "Dat is geweldig maar daarmee hebben we het probleem nog lang niet opgelost. Want de handhaving is het zwakke punt. De leeftijdsverhoging mist zijn doel als de verkopers zich er niet aan houden."

Helaas wordt de leeftijdsgrens van (nu nog) 16 jaar, alle voorlichtingscampagnes van de brancheorganisaties ten spijt, door alle verkooppunten structureel overtreden. "De kasten puilen al sinds de jaren negentig uit met uitsluitend slechte nalevingsresultaten," zegt De Kanter, "óók uit perioden dat er veel meer toezichtscapaciteit was dan nu. Als er de afgelopen decennia één feit onomstotelijk bewezen is, dan is het dat de leeftijdsgrens niet wordt nageleefd." Al eerder publiceerde TabakNee hierover artikelen met alarmerende cijfers . "Het is tijd dat die put van tabaksaanbod nu met doeltreffende wetswijzigingen wordt gedempt. Een leeftijdsgrensverhoging alleen is, zoals gezegd, volstrekt onvoldoende om dat resultaat te kunnen behalen en er zijn veel te weinig inspecteurs om de handhaving te controleren."'

Amendement beperking verkooppunten

De Kanter is dan ook blij met het amendement van het Tweede Kamerlid Van Gerven om de verkoop van tabak te beperken tot de huidige tabaks- en gemakswinkels. Als de Tweede Kamer dit voorstel tot wetswijziging overneemt, komt er een overgangsperiode van drie jaar en krijgen de gemeenten een belangrijke taak bij het verstrekken van vergunningen aan tabaksspeciaalzaken. "Een geweldige oplossing omdat je in één klap het aantal verkooppunten van 60.000 – volgens de tabakslobby overigens zo'n 30.000 maar zelfs dat zou nog enorm zijn – beperkt tot zo'n 1.550," zegt ze. "De beschikbaarheid van tabakswaren is een belangrijke factor die bepaalt of kinderen gaan roken. Hoe minder beschikbaar, hoe kleiner het risico."

Het amendement van Van Gerven is eigenlijk een herhaling van de motie van zijn collega Jan Marijnissen die ook al het aantal verkooppunten wilde beperken. "Een motie uit 1996 die door de Tweede Kamer is aangenomen maar nooit is uitgevoerd," zegt De Kanter met verbazing. Destijds stemden PvdA, CDA, GroenLinks, SP, SGP en nog wat andere kleinere partijen voor, samen goed voor een meerderheid. VVD, D66 en de toenmalige CD stemden tegen. Maar intussen zijn VVD en D66 met hun tijd meegegroeid, zegt De Kanter: "En als de partijen ongeveer net zo stemmen als toen, wordt het amendement van Van Gerven nog aangenomen ook."

Tabak uit de supermarkt

De Kanter ziet de goed gevulde tabaksschappen in de supermarkten hoofdschuddend aan. "Een dodelijk product als tabak hoort niet tussen de sla en de melk. Als bekend zou worden dat je van appelsap leukemie krijgt, zou die appelsap meteen verwijderd worden. Bovendien blijkt dat kinderen vertrouwd raken met sigaretten, omdat ze die in de supermarkt zien liggen. Er gaat een heel fout signaal van uit, alsof sigaretten normale producten zijn."

In Nederland zijn de supermarkten de grootverkopers van tabak. Volgens de pas uitgebrachte Tabak2Day Marktgids is hun marktaandeel van hun sigarettenverkoop in 2012 al gestegen naar 49,3 procent, veel meer dan de verkoop van sigaretten bij de tabaks- en gemakswinkels (2012: 19,2 procent) en de tankstations (2012: 25,9 procent).

Tabak uit de supermarkten is de belangrijkste stap die de politiek nu zou moeten zetten, zegt De Kanter: "Daarmee kan de Tweede Kamer geschiedenis schrijven. Er staat geen werkgelegenheid op het spel. Natuurlijk verdienen de supermarkten op de verkoop van tabak, maar ze geven zelf aan dat ze er niet afhankelijk van zijn. De verkoop van tabak is vooral bedoeld als lokkertje om impulsaankopen te doen." Wie tabak komt kopen, neemt wellicht ook een flesje cola mee en andersom, hopen supermarkten aldus onderzoek. Het werd ook verteld in het filmpje dat Rookalarm over Albert Heijn heeft gemaakt.

Het verdienaspect werd niet eens genoemd tijdens het rondetafelgesprek op 29 mei dit jaar in de Tweede Kamer met als thema 'Handhaving Tabaksleeftijd'. Daar vertelde Henrieke Crielaard van het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL), de koepelorganisatie van supermarkten, dat ze de tabak niet kwijt wil, want "je benadeelt daarmee de roker die dan moeilijker zijn rookwaren kan halen." De Kanter: "Uit onderzoek blijkt dat de meerderheid van de rokers wil stoppen. Je doet de rokers eerder een plezier door de tabak uit de supermarkt te halen."

Daarbij kunnen de veelal jonge caissières te maken krijgen met agressie van hun leeftijdsgenoten, als ze geen sigaretten verkopen als de klant te jong is. De Kanter: "Onderzoeker Joris van Hoof zei het al: De zwakke schakel bij de handhaving is het feit dat deze op de schouders van de individuele kassière wordt gelegd."

Leeftijdscontrolesysteem

De Kanter ziet het amendement van de ChristenUnie, dat je alleen tabak mag kopen als je een effectief leeftijdscontrolesysteem hebt, als noodzakelijke overbrugging gedurende de periode dat alle winkels nog tabak mogen verkopen. Met effectief wordt bedoeld dat er een naleving van minimaal 90 procent wordt gerealiseerd en het systeem moet door de minister worden erkend. Het amendement noemt als voorbeeld het bekende Ageviewers-systeem dat tot 96 procent naleving leidt. Kort samengevat werkt het zó: bij de kassa in de winkel staat een kastje met een ingebouwde camera en een touchscreen. Alle klanten die tabak (of alcohol) willen kopen, moeten het touchscreen aanraken. In een controlecentrum in Breda verschijnt de klant op het scherm van een leeftijdscontroleur die razendsnel beoordeelt of de klant jong lijkt. Zo ja, dan moet hij zijn ID-bewijs op het kastje leggen. Als de klant te jong is, blijft de kassa potdicht. De caissière is niet meer de boosdoener. Zij kan zegen: "U bent blijkbaar te jong, sorry, de kassa blijft dicht. En als het u niet bevalt, dient u maar een klacht in." Er zijn ook andere systemen waar een winkel voor kan kiezen.

Albert Heijn

Albert Heijn heeft in een artikel in NRC laten weten niets in Ageviewers te zien. Het zou klantonvriendelijk zijn. Maar Albert Heijn gaat nog een stap verder: franchisers die op eigen kosten dit systeem willen invoeren, krijgen te horen dat dit niet mag. Niemand durft in de publiciteit vanwege angst voor represailles. Intern wordt er op gewezen dat Albert Heijn hiermee de Arbowet overtreedt. Artikel 3.2 van de Arbeidsomstandighedenwet stelt namelijk dat elke werkgever beleid moet maken om psychosociale arbeidsbelasting van haar werknemer te voorkomen dan wel te beperken. Onder die psychosociale arbeidsbelasting valt onder meer agressie en geweld, zaken die tot stress leiden. Door haar franchisers te verbieden een leeftijdscontrolesysteem in te voeren, overtreedt Albert Heijn de Arbowet.

De Kanter, verontwaardigd: "Eerst dwingt Albert Heijn haar franchisers tabak te verkopen en als die fatsoenlijk op leeftijd willen controleren, mag dat niet? Een extra reden om leeftijdscontrolesystemen verplicht te stellen. Het probleem van de handhaving is hiermee in één klap opgelost."

Ze somt de voordelen op: "De overheid hoeft geen illegale verkooptransacties met jongeren meer op te sporen of complexe boeterapporten op te maken, maar kan simpelweg laten vaststellen of er gebruik wordt gemaakt van een door de minister goedgekeurd en dus effectief systeem. Met minder mensen kan op die manier een veelvoud van de huidige inspecties worden uitgevoerd. Er ontstaat dan een toezichtsvorm die bij wijze van spreken net zo gemakkelijk is als het controleren van parkeergelden."

Ivo Opstelten

Minister van Justitie Ivo Opstelten van de VVD is enthousiast over de nieuwe generatie leeftijdscontroleapparatuur. De Kanter: "Staatssecretaris Van Rijn heeft zich al vaker positief over leeftijdscontrolesystemen uitgelaten. Met Opstelten erbij is dit een belangrijk signaal vanuit de regering en een steun in de rug van VVD- woordvoerder zorg Arno Rutte om vóór het amendement te stemmen. Ik krijg steeds meer e-mails van VVD'ers die vinden dat een nicotineverslaving niet met vrijheid moet worden verward." Zie ook het interview hierover met historicus Robert N. Proctor op TabakNee.

Pompstations

Pompstations verzetten zich tegen het amendement om de verkoop van tabak te beperken tot tabaksspeciaalzaken. Zij stellen dat hun pompshops zowat afhankelijk zijn van de verkoop van tabak en dat zij deze inkomsten niet kunnen missen. De Kanter plaatst daar vraagtekens bij. "Hun belangenvereniging BETA berichtte dit jaar dat steeds meer tankstations onbemand zullen zijn en dat de andere zich zullen moeten richten op wat ze noemen 'beleving' en horeca." Zie dit nieuwsbericht.

Maar als de politiek besluit pompstations te ontzien, kan De Kanter daarmee leven, "als ze hun tabakswaren maar uit zicht leggen. Nu liggen ze prominent in de schrappen achter de kassa. En omdat jongeren hun tabak vaak in tankstations blijken te kopen, moet een effectief leeftijdscontrolesysteem verplicht worden."

Historisch moment

Volgens De Kanter staan we voor een historisch moment. "Als het nu niet lukt, wordt er een geweldig verlies geleden. De politiek, zowel de oppositie als de coalitie, is dan niet in staat gebleken om een eigen, overweldigende meerderheid van de bevolking te volgen die goede naleving van leeftijdsgrenzen wil. Als de voorstellen aangenomen worden kan de staatssecretaris, die verantwoordelijk is voor de naleving, met een beperkte toezichtscapaciteit toch goede naleving van leeftijdsgrenzen bij de verkoop van tabak afdwingen."