De Nederlandse regering overweegt een verbod op het uitstallen van tabaksproducten bij verkooppunten vanwege de stimulerende effecten op roken en de aantrekkende werking op jongeren. Tabak Nee vroeg dr. Mirte A. G. Kuipers van het Academisch Medisch Centrum Amsterdam om een analyse te maken van de nu bekende onderzoeksresultaten naar de effectiviteit van zo’n verbod.
Door Mirte Kuipers

Ze zijn te zien in supermarkten, kantoorboekhandels en bij de tabaksspecialisten: grote displays vol tabaksproducten. De tabaksindustrie claimt dat deze displays alleen bedoeld zijn voor de roker, om een keuze uit het aanbod te kunnen maken. Vele onderzoeken tonen echter aan dat blootstelling aan pakjes sigaretten die in de winkel staan uitgestald door consumenten wordt geassocieerd met beginnen met roken en moeilijker kunnen stoppen (1). Het is daarom een logische stap voor landelijke overheden om tabaksdisplays te verbieden.

Reclamefunctie

Het verbieden van sigaretten displays beperkt de reclamefunctie van deze displays. Het product wordt bij een displayverbod niet als een normaal en makkelijk verkrijgbaar product weergegeven. Vooral voor jongeren kan dit bijdragen aan minder bekendheid met tabaksmerken (2, 3), een meer negatieve sociale norm over roken (3, 4), en een perceptie dat tabak moeilijk te verkrijgen is (5). Bij volwassenen en jongeren die al zijn begonnen met roken spelen andere mechanismen een rol. Het uit het zicht halen van de pakjes kan bij rokers de zin in een sigaret verminderen en hen beschermen tegen impulsaankopen van sigaretten (6, 7). Succesvol stoppen met roken wordt hierdoor makkelijker (8).

Studies

Op basis van dit bewijs hebben verschillende landen al een displayverbod ingevoerd. In Europa zijn er tot op heden zeven landen met een vorm van displayverbod (IJsland, Noorwegen, Finland, Ierland, Verenigd Koninkrijk, Kroatië en Hongarije). Buiten Europa hebben ook Australië, Canada, Nieuw-Zeeland en Thailand een displayverbod. Nederland neemt momenteel een display verbod in overweging en kan veel van deze landen leren, omdat er de laatste jaren evaluatie studies zijn uitgevoerd om de effecten van het displayverbod te meten.
De resultaten van studies tot 2014 waren al eerder gebundeld in een zeer uitgebreide rapport van het Trimbos instituut (9). Sindsdien is een aantal nieuwe studies verschenen. Ik vat voor u de resultaten van het bewijs tot nu toe samen.

Jongeren

Hoewel niet al het bewijs positief is, wordt in de meerderheid van de studies een effect gevonden van een displayverbod op roken.
Een evaluatiestudie met een voor- en nameting onder jongeren vond dat door het gedeeltelijke displayverbod in Engeland (waar het verbod alleen voor grote winkels geldt) jongeren minder vaak displays zagen. Dit kon nog niet in verband worden gebracht met minder roken (10). Een studie in Ierland vond vergelijkbare resultaten (4) en kon op korte termijn (het verbod ging in Ierland in op 1 juli 2009) geen effect op het aantal rokers aantonen. De studie vond echter wel dat de sociale norm ten aanzien van roken negatiever werd (4). Bij jongeren in Nieuw-Zeeland werden wel effecten op roken gevonden (11). Na de invoer van het displayverbod begonnen jongeren minder vaak met roken en probeerden zij minder vaak sigaretten te kopen.
Ook in Australië werd na de invoer van het displayverbod een verlaging gemeten van het percentage rokende jongeren (3).
Het displayverbod lijkt dus bij te dragen aan het voorkomen van beginnen met roken, al is dat op korte termijn niet altijd meetbaar.

Volwassenen

In Ierland werd, net als bij jongeren, ook bij volwassenen geen direct effect gevonden op roken onder volwassenen (4).
In Engeland nam roken sterker af in de drie jaar na de invoer van het displayverbod dan in de jaren er voor (12). De auteurs van deze studie schatten in dat als dit resultaat naar de Nederlandse situatie wordt vertaald, er in drie jaar rond de 40.000 rokers zullen stoppen, die niet succesvol zouden zijn gestopt zonder displayverbod (vermeld in een persbericht dat onder meer verscheen in het Parool (13)).
Ook voor volwassenen lijkt een displayverbod baat te hebben, zij het op de iets langere termijn.

Sociaaleconomische verschillen

In de studie onder volwassenen in Engeland (12) werden aanwijzingen gevonden dat de afname in roken sterker was bij mensen uit lagere sociaaleconomische klassen dan uit de hogere klasse. Dit is bemoedigend want dit kan betekenen dat een displayverbod niet alleen roken vermindert, maar bovendien kan bijdragen aan een verkleining van sociaaleconomische verschillen in roken. Deze verschillen zijn groot en er zijn tot nu toe nog nauwelijks maatregelen bekend die ze effectief verkleinen (14, 15).

Handhaven

Naast de effecten op roken is er ook onderzoek gedaan naar de ervaringen van tabaksverkopers met een displayban. Verkopers van tabak in Nieuw-Zeeland waren voor de invoer van het displayverbod over het algemeen niet bezorgd over een daling van hun inkomsten als gevolg van het verbod. Wel zagen zij op tegen de praktische aanpassingen in hun winkels (16). In Noorwegen (17), Schotland (18) en Ierland (4) werd bovendien gevonden dat winkeliers zich netjes aan de regelgeving hielden na de invoer van het displayverbod. Het beleid lijkt naast effectief dus ook te handhaven.

De onderzoeken die in deze analyse worden genoemd, kunt u vinden in deze referentielijst.
Dr. Mirte Kuipers is verbonden aan de afdeling Sociale Geneeskunde van het Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam en het Department of Epidemiology and Public Health, University College London. Contactadres: m.a.kuipers at amc.uva.nl