Update 6 oktober 2015

Op dit moment wordt er druk onderhandeld over een handelsverdrag, het TTIP, tussen Amerika en Europa. TTIP moet de handel op beide continenten makkelijker maken. Ook voor de tabaksindustrie, die een nieuwe ingang voor haar lobby heeft gevonden.
Door de webredactie

"Handel kan ervoor zorgen dat het dagelijks leven verbetert, terwijl tabak het dagelijks leven schade toebrengt," schrijft de Britse antirook-organisatie ASH in een oproep om tabak uit het nieuwe Trans-Atlantische handelsverdrag te halen.

Op dit moment wordt er tussen Amerika en Europa onderhandeld over het Transatlantic Trade and Investment Partnership (TTIP). Dit verdrag moet het makkelijker maken voor bedrijven om zowel op Amerikaanse als Europese bodem handel te drijven. Dit zou banen opleveren en kosten besparen. Soms moet een product op het ene continent net aan andere regels voldoen dan aan het andere, met TTIP wordt dat makkelijker. Een mooi idee, al leverde dat al een relletje op, waarbij de chloorkip centraal kwam te staan: in sommige landen wordt chloor gebruikt om het karkas van een kip te ontsmetten. Deze methode is verboden op het Europese vasteland, maar via het handelsverdrag zou vanuit Amerika alsnog kippenvlees dat op die manier behandeld is, op de markt kunnen komen.

Hoe zit dat met tabak? Mei vorig jaar heeft de Europese Unie de Tabaksproductenrichtlijn goedgekeurd, een antirookverdrag dat maatregelen bevat om jongeren te ontmoedigen met roken te beginnen. Een verdrag waar extreem tegen gelobbyd is. Philip Morris stuurde bijvoorbeeld 161 lobbyisten naar Brussel, bleek uit de uitgelekte Philip Morris Files om de richtlijn tegen te houden. Uiteindelijk is het er toch gekomen. Lekkere smaakjes mogen, als de richtlijn ingaat in mei 2016, bijvoorbeeld niet meer aan sigaretten worden toegevoegd in de lidstaten van de Europese Unie. Ook moeten er grotere waarschuwingen op tabaksverpakkingen komen.

ISDS
Maar kan Philip Morris nu van TTIP gebruik gaan maken om alsnog onder bepaalde regels uit te komen? Onderdeel van de onderhandelingen over TTIP is namelijk het Investor-State Dispute Settlement (ISDS). Nu.nl legt ISDS als volgt uit: "Met deze arbitragemogelijkheid kunnen multinationals buiten de nationale rechtbanken om een regering voor de rechter slepen als hun investering door politieke besluitvorming opeens minder of niets meer waard lijkt te zijn."

Daarbij zijn de klachten die bij ISDS worden behandeld niet openbaar te volgen. Een bedrijf als Philip Morris kan dus via ISDS een land aanklagen als daar maatregelen worden ingevoerd die de investering van de sigarettenfabrikant teniet doen.

Een scenario dat al bewaarheid is. Philip Morris probeert op deze manier namelijk regelgeving in Uruguay tegen te houden. Het kleine Latijns-Amerikaanse land heeft grotere gezondheidswaarschuwingen op sigarettenverpakkingen verplicht gesteld om roken te ontmoedigen. Philip Morris International is daarop in 2010 naar het International Center for Settlement of Investment Disputes gestapt met een claim van 18,3 miljoen euro. Het hoofdkantoor van Philip Morris International staat namelijk in het Zwitserse Lausanne. In 1991 heeft Zwitserland een investeringsverdrag met Uruguay gesloten waarin staat dat Zwitserse bedrijven de Uruguayanen voor de rechter mogen dagen als er wetten worden ingevoerd die schadelijk zijn voor hun winsten, zo schrijft The Independent.

Philip Morris spant zaken aan
Philip Morris probeert via een ander handelsverdrag de antirookmaatregel plain packaging (het logo-loos en standaard verpakken van sigaretten) in Australië tegen te houden. Philip Morris Asia maakt aanspraak op een verdrag voor de promotie en bescherming van investeringen dat Australië in 1993 met Hong Kong heeft afgesloten. Volgens de tabaksgigant is plain packaging een schending van hun investering en dat is gewaarborgd met het verdrag.

Daarmee is wat Philip Morris nu met Uruguay en Australië doet, uitgegroeid tot een voorbeeld van wat er kan gebeuren als het ISDS binnen TTIP niet goed wordt dichtgetimmerd. Het is ook de reden waarom de Britse antirook-organisatie ASH heeft opgeroepen om tabak buiten TTIP te houden.

Een woordvoerder van de Europese Commissie legt uit dat dit al geen mogelijkheid meer is. Voordat de onderhandelingen begonnen, is namelijk vastgesteld over welke onderwerpen deze zouden gaan. Daarbij is een mandaat gegeven voor alle agrarische producten. "Geen enkele lidstaat heeft gevraagd om een uitzondering voor tabak te maken," zegt de woordvoerder. Maar hij zegt ook dat landen hun eigen regels mogen blijven maken, dus antirookbeleid zou niet tegengehouden kunnen worden: "Het is het doel van de EU dat het recht om regel te geven wordt gerespecteerd en dat er geen misbruik wordt gemaakt van ISDS." Ook zegt hij dat er voorzorgsmaatregelen worden genomen zodat een bedrijf zijn investering niet opnieuw kan vormgeven waardoor het misbruik kan maken van een handelsverdrag om regelgeving te beïnvloeden.

Europarlementariër Marietje Schaake (D66) die betrokken is bij de onderhandelingen zegt daarover: "Rechtszaken zoals de - nog onbesliste - zaak die Philip Morris momenteel tegen Australië voert, zouden niet mogelijk moeten zijn. Het is essentieel dat overheden wetgeving in het belang van onder andere gezondheid, milieu of arbeidsvoorwaarden aan kunnen nemen. Het democratisch stelsel mag niet worden aangetast door een handelsverdrag." En: "We hebben de toezegging gekregen van de Europese Commissie, van de Europese Lidstaten en van de Amerikaanse kant, dat TTIP niet zal leiden tot een verlaging van standaarden op het gebied van bijvoorbeeld milieu, gezondheid en voedselveiligheid." (Lees het hele interview met Marietje Schaake hier).

Tabakslobby op bezoek
Schaake zegt zelf niet door tabakslobbyisten benaderd te zijn en dit ook niet bij haar collega's te hebben gehoord. Toch heeft de industrie niet stilgezeten. Uit documenten die de Brusselse lobbywaakhond Corporate Europe Observatory in handen heeft gekregen, blijkt dat Philip Morris bij een bijeenkomst is geweest over Intellectual Property Rights. Het is de bedoeling van zowel de VS als de EU dat hier een hoofdstuk over wordt opgenomen in het handelsverdrag. Grote industrieën die verenigd zijn in de organisatie Business Coalition for Transatlantic Trade mochten op 4 oktober 2013 hun zegje doen bij de Europese Commissie. Volgens het document waren onder meer Microsoft, farmaceut Johnson & Johnson en ook Philip Morris International aanwezig. De bedrijven hebben een lijst gepresenteerd van onderwerpen die ze terug zouden willen zien in het hoofdstuk over Intellectual Property Rights. In de samenvatting over de bijeenkomst staat: "De lijst was heel algemeen en de industrie bleek niet bereid om meer in detail deze punten te discussiëren, maar zei wel bereid te zijn om te werken aan follow-up toevoegingen op verschillende deelgebieden (patenten, handelsmerken en exclusiviteit van data). De commissie nam nota van de positie van de industrie en verwelkomde andere inbrengen."

Opvallend is dat Philip Morris Asia in haar rechtszaak tegen Australië over plain packaging juist aanvoert dat deze antirookmaatregel een inbreuk is op hun intellectuele eigendom en hun merkenrecht.

In Europa is Ierland het eerste land dat onlangs besloten heeft plain packaging in te voeren. Groot-Brittannië volgde al snel. In beide landen zijn Philip Morris, British American Tobacco en Japan International Tobacco naar de rechter gestapt omdat plain packaging volgens hen tegen handelsrechten ingaan. Ze gebruiken daarbij ook het argument dat plain packaging een schending van hun intellectuele eigendom zou zijn, meldt The Irish Times.

Via TTIP probeert de tabaksindustrie precies op dit onderwerp inspraak te krijgen. Daarmee rijst het beeld dat zij wel degelijk uit is op een bepaalde toevoeging aan TTIP waarmee ze haar voordeel kan doen en meer munitie verkrijgt om plain packaging tegen te houden.

Lobby gebruikt ingang
Uit een ander document van 30 oktober 2014 dat Corporate Europe Observatory heeft verkregen door middel van een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob) in Brussel, blijkt dat Japan International Tobacco een afspraak heeft aangevraagd met afgevaardigden van de Handelscommissie (DG Trade) die nauw betrokken zijn bij TTIP. De tabaksgigant vroeg om een afspraak omdat ze zich zorgen maakten over de ontwikkelingen rond de mogelijke uitsluiting van tabak bij op handen zijnde handelsovereenkomsten. Op 6 november willigde de Handelscommissie dat verzoek in. Het verslag van die bijeenkomst is gedeeltelijk vrijgegeven. De Handelscommissie schrijft: "Hoewel we hen hadden uitgenodigd om zich alleen te focussen op aspecten van internationale handel, zette JTI een zeer gedetailleerde verklaring uiteen over waarom ze zich zorgen maakten over de invoering van plain packaging in Ierland en Groot-Brittannië." Ook vond JTI dat zolang de rechtszaak tegen Australië nog liep, geen ander land dat lid was van de World Trade Organisation maatregelen als plain packaging in zou moeten voeren (De WTO telt 161 leden, bijna alle landen ter wereld). Daarna werd er over handelszaken gesproken.

Ook Philip Morris heeft volgens dit overzicht 5 juni 2015 een overleg met de Handelscommissie gehad, en een dag later mocht British American Tobacco langskomen. Maar de documenten die de inhoud van die bijeenkomsten bevatten, worden niet openbaar gemaakt, omdat dit volgens de Europese Commissie internationale relaties in gevaar zou kunnen brengen.

"Het is essentieel dat gezondheidsmaatregelen en het ontmoedigen van roken door jongeren genomen kunnen worden," zegt Europarlementariër Marietje Schaake. "Ik verwacht niet dat handelsbeleid de ruimte om dat te doen wezenlijk zal veranderen." Toch blijkt uit deze vrijgegeven documenten dat de TTIP-onderhandelaars voorzichtig moeten zijn. De tabaksindustrie lijkt het handelsverdrag aan te grijpen om tegen antirookmaatregelen als plain packaging op te kunnen treden.

Handel versus Volksgezondheid
De tabakslobby rond TTIP maakt ook duidelijk dat de Europese Commissie het FCTC-verdrag goed in de gaten moet blijven houden. Dit is een internationaal antirookverdrag van de Wereldgezondheidsorganisatie dat door alle Europese lidstaten én de Europese Unie is ondertekend. In het verdrag is een uniek artikel opgenomen waarin staat dat voorkomen moet worden dat de tabakslobby invloed op het antirookbeleid uitoefent. In de bijgevoegde richtlijnen om dat artikel goed te implementeren staat dat scherper: de overheid vermijdt bij het opstellen van het antirookbeleid contact met de tabaksindustrie als zij antirookbeleid maakt en treedt daarna alleen met hen in contact om technische uitvoeringskwesties door te geven. Bij die contacten moet volledige openbaarheid en transparantie worden nagestreefd.

De Europese Commissie kiest er nu voor om alleen na een Wob-verzoek te laten weten dat ze met de industrie heeft afgesproken en de verslagen daarna niet of maar gedeeltelijk vrij te geven. Daarmee komt de transparantie in het geding die juist volgens het FCTC-verdrag zo belangrijk is en lijkt de EU handel voor volksgezondheid te plaatsen.

Op 9 juni stelde het Europees Parlement een stemming over het verdrag uit, omdat de politici teveel wijzigingen hadden voorgesteld en nog te verdeeld waren over het verdrag. Daarmee is er nog altijd ruimte voor de lobby om te proberen een slag te slaan.

TTIP in hapklare brokken: In de show Zondag met Lubach legt presentator Arjan Lubach in hapklare brokken uit wat de gevolgen van TTIP kunnen zijn. Bekijk het item hier. 

Update 6 oktober 2015: Het VPRO-programma Tegenlicht onderzoekt de voors en tegens van TTIP en in het bijzonder ISDS in deze aflevering.

In het vergelijkbare handelsverdrag tussen Amerika en landen rond de Grote Ocean, het Trans-Pacific Partnership (TPP), heeft President Obama ervoor gezorgd dat tabak wordt uitgezonderd van de mogelijkheid gebruik te maken van arbitragerecht, waar ISDS een vorm van is. Dat meldt The New York Times. Dit moet nog wel door het Congres worden goedgekeurd.