Tabaksfabrikant Philip Morris wapent zich tegen de dreiging dat ze nare foto's op haar sigarettenpakjes moet afbeelden, dus tegen het plan dat nu in Brussel ligt. Het Haagse advocatenbureau Bird & Bird ontwikkelde de strategie en schreef een rapport waarin wordt gedreigd met schadeclaims en rechtszaken tegen de Europese Unie en Nederland als ze aan de mooie sigarettenverpakkingen komen. Het rapport is eenzijdig en er staan wonderlijke opvattingen in. Zo zouden meer mensen gaan roken als er afschrikwekkende foto's op de sigarettenpakjes staan.

Door Stella Braam

De minister vindt dat je de mooie sigarettenverpakkingen niet moet verpesten, aangezien sigaretten een legaal product zijn.Advocatenkantoor Bird & Bird is blij met dit standpunt. Het compliment aan minister Schippers van Volksgezondheid en haar ambtenaren staat in de inleiding van het rapport van Bird & Bird in Den Haag, onderdeel van een internationaal concern waar wereldwijd ruim negenhonderd juristen werken. Intellectueel eigendom en merkenrecht is een van hun specialisaties. Het rapport met de titel Paper over de rechtmatigheid van 'plain packaging' en andere maatregelen met betrekking tot standaardisering van verpakkingen in Nederland verscheen 28 mei dit jaar en is in opdracht van Philip Morris geschreven.

Argumenten verzameld

De schrijvers van dit rapport, de juristen Wouter Pors en Manon Rieger-Jansen, hebben argumenten verzameld tegen de herziening van de Tabaksproductenrichtlijn, specifiek tegen het voorstel van de Europese ministers van Gezondheid dat een groot deel van de verpakkingen bedekt moet worden met gezondheidswaarschuwingen, een combinatie van teksten en afschrikwekkende foto's. Er wordt nog onderhandeld of dit 65 of 75 procent moet zijn. De maatregel moet ertoe bijdragen dat jongeren niet gaan roken, net als het voorstel om lekkere smaakjes te verbieden. Dit najaar gaat het Europese Parlement erover discussiëren en stemmen.

Als het Europees Parlement ermee instemt dat op een groot deel van de sigarettenverpakkingen gezondheidswaarschuwingen moeten staan, zijn de lidstaten aan zet. Die mogen namelijk zelf bepalen hoe de 'merkuitingen' eruit komen te zien. Mogen de fabrikanten hun logo's nog gebruiken? Of moeten de namen van alle merken in gestandaardiseerde letters zonder logo, zoals de zogenoemde plain packaging in Australië?

Australië

In Australië hebben alle sigarettenverpakkingen een moddergroene kleur. Er staan waarschuwende teksten en afschrikwekkende foto's op van bijvoorbeeld zwarte longen. De merknamen van de verschillende fabrikanten zijn klein en in standaardlettertype afgebeeld. Australië is het eerste land ter wereld dat deze maatregel heeft ingevoerd. Ierland gaat zulke 'plain packs' in 2014 invoeren. Andere landen overwegen deze maatregel, te weten Nieuw-Zeeland, Engeland, Schotland, Wales en India. En wie weet nog een heleboel landen in de Europese Unie, zoals Nederland, waar de discussie ná het besluit van het Europees parlement zal worden gevoerd. Het advocatenkantoor Bird & Bird is ook tegen deze 'plain packs'.

Geen bewijs?

Wat zijn de argumenten van Bird & Bird tegen de gezondheidswaarschuwingen op de verpakkingen, en tegen de verdergaande variant plain packaging? Er zou bijvoorbeeld geen bewijs zijn voor 'de effectiviteit van (grote) afbeeldingen met betrekking tot gezondheidswaarschuwingen,' schrijven de auteurs. Dat klopt niet. Foto's hebben meer impact op mensen dan teksten, blijkt uit talloos wetenschappelijk onderzoek. (Hammond D. Health warning messages on tobacco products: a review Tobacco Control 2011;20:327e337.) Uit recent onderzoek blijkt dat dit ook geldt voor laagopgeleide rokers (Cantrell J., Vallone, D.V., et al. Impact of Tobacco-Related Health Warning Labels across Socioeconomic, Race and Ethnic Groups: Results from a Randomized Web-Based Experiment PLOS One January 2013; 8 (1)). Dat is belangrijk want laagopgeleiden roken doorgaans meer dan hoogopgeleiden.

Ook bij plain packs (dus verpakkingen zonder herkenbaar logo) zou niet vast staan dat dit leidt 'tot vermindering van de tabaksconsumptie of dat het zou leiden tot een vermindering van het aantal mensen (in het bijzonder jongeren) die beginnen met roken.' Het klopt dat er (nog) geen onomstotelijk bewijs is, eenvoudig omdat het hiervoor te vroeg is. In Australië zijn die pakjes pas sinds 1 december 2012 verplicht gesteld. Wil je achterhalen of het in de praktijk goed uitpakt, dan is voor zo'n onderzoek veel tijd nodig. Het effect van plain packaging wordt wel onderbouwd door diverse onderzoeken die bijvoorbeeld zijn samengevat in een rapport dat door Sambrook Research International al in 2009 in opdracht van de Europese Commissie is gemaakt, in een rapport van Cancer Council  en in een artikel van Hammond. Volgens onder meer deze studies heeft plain packaging drie voordelen: het effect van de gezondheidswaarschuwingen wordt groter, het is in één klap duidelijk hoe ongezond sigaretten zijn en plain packs worden minder aantrekkelijk en trendy gevonden, eigenschappen die kinderen stimuleren om met roken te beginnen.

Brief Philip Morris

Philip Morris, de opdrachtgever van dit rapport, is erop tegen dat kinderen gaan roken. Dat stelt ze tenminste in een brief aan staatssecretaris Van Rijn die met hulp van de Wet openbaarheid bestuur (Wob) is verkregen. In deze brief van 14 december 2012 vraagt Philip Morris (en de drie andere grote fabrikanten) aan de staatsecretaris of hij de leeftijd waarop je tabak mag kopen, wil verhogen van 16 naar 18 jaar. Philip Morris schrijft er belang aan te hechten dat jongeren niet moeten roken en dat het belangrijk is om het roken onder jongeren terug te dringen.
'Des te vreemder dat zij de maatregel om gezondheidswaarschuwingen op de verpakkingen te plaatsen geen kans wil geven,' zegt longarts Wanda de Kanter van Stichting Rookpreventie Jeugd. 'Waarom zou je niet alles uitproberen dat mogelijk zou kunnen helpen om te voorkomen dat jongeren gaan roken? Wat is daarop tegen?' Zou het kloppen wat men in de wandelgangen fluistert? Het pleidooi voor het verhogen van de leeftijd waarop je tabak mag kopen, was bedoeld als mooi gebaar, in de hoop erger te voorkomen, zoals de gezondheidswaarschuwingen op de verpakkingen.

Intimidatie

Een groot deel van het rapport is gewijd aan het merkenrecht en het intellectuele eigendom. Blijf van onze mooie pakjes af, lijkt de waarschuwing die Philip Morris via Bird & Bird wil doorgeven. Volgens Bird & Bird zou wetgeving in het kader van plain packaging of andere standaardisering leiden tot een schending van nationaal, Europees en internationaal (merken)recht. Zij beroepen zich op allerlei juridische verdragen en bepalingen, zie het rapport. Het een en ander zou kunnen leiden 'tot procedures tegen Nederland bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en eveneens bij de nationale rechter.' En de schending van 'diverse merkrechten, modelrechten en octrooien van de tabaksindustrie kan leiden tot aanzienlijke schadeclaims van de tabaksindustrie tegen zowel de Europese Unie als Nederland.'

De Kanter: 'Dreigen met rechtszaken en schadeclaims lijkt op intimidatie. Ik neem aan dat onze ambtenaren en parlementariërs niet zwichten voor zulke bangmakerij.' Of het merkenrecht wordt aangetast, is een discussie voor juristen. 'Maar de tabaksindustrie mag in ontwikkelde landen toch ook geen reclame meer maken op de televisie en radio? Tabak wordt allang gezien als een product dat niet legaal verkocht zou mogen worden, als dat vandaag de dag op de markt zou komen. Voor cocaïne en heroïne, twee drugs die veel minder doden dan tabak tot gevolg hebben, wordt ook geen reclame gemaakt. De schrijvers van dit rapport "vergeten" dat tabak geen normaal product is. Je kunt het niet vergelijken met melk, lampenkappen of keukenkastjes.'
Ze somt nog eens de harde cijfers op: 'Tabak doodt de helft van haar gebruikers vroegtijdig, een kwart haalt zijn of haar pensioen niet eens. Elk jaar sterven wereldwijd 6 miljoen mensen aan de gevolgen van tabaksgebruik. Overlijden aan tabak is heftig. Ik maak het dagelijks als longarts mee en ik wilde dat ik kon laten zien hoe groot het lijden voor patiënt en nabestaanden is. Het is ongepast om nog een mooi merk op dit dodelijke product te willen ook.'

In Australië hebben de tabaksmultinationals rechtszaken gevoerd tegen de invoering van plain packaging, maar die bleken verspilling van geld. De vermaledijde pakjes liggen nu in de schrappen.

Illegale handel neemt toe?

De auteurs wagen zich ook aan allerlei veronderstellingen. Wat zou er kunnen gebeuren als Nederland plain packaging invoert? Wanneer alle pakjes er min of meer hetzelfde uitzien, zouden criminelen ze makkelijker kunnen namaken en kunnen opsporende instanties ze moeilijker herkennen. De illegale handel in nagemaakte sigaretten zal toenemen en dat gaat de overheid extra geld kosten voor 'grens- en productcontroles'.

Er is echter geen enkel overtuigend bewijs dat de illegale handel toeneemt door plain packaging. In de impact assessment bij het voorstel voor een aangepaste TPD (2012) stelt de Europese Commissie zelfs dat er argumenten voor het tegendeel zijn, aangezien smokkelaars juist profiteren van de herkenbaarheid van het merk dat ze namaken.

Méér mensen gaan roken?

Opmerkelijk is de veronderstelling dat plain packaging ertoe zou leiden dat méér mensen gaan roken. Hoe dat zo? Wel, de fabrikanten concurreren nu nog op prijs. Een pakje Marlboro bijvoorbeeld is 20 cent duurder dan Lucky Strike Red van concurrent British American Tobacco. Als de pakjes er allemaal hetzelfde uit gaan zien, kan de tabaksindustrie niet meer 'concurreren op basis van de reputatie van haar merken.' Marlboro zal dan noodgedwongen in prijs omlaag moeten om met Lucky Strike te kunnen concurreren. Gevolg: een enorme 'prijzenoorlog' waarbij de sigaretten steeds goedkoper worden. 'Dit kan de consumptie van sigaretten vervolgens doen toenemen en de risico's voor de volksgezondheid vergroten,' concluderen de auteurs.

De Kanter vindt dit scenario nogal onwerkelijk. 'De verstokte Marlboro-roker zou op een ander merk overstappen, omdat de verpakking anders oogt? En zal die prijzenoorlog heus ontstaan? Alsof Philip Morris een liefdadigheidsinstelling is die haar sigaretten zowat gratis weggeeft en niet de hete adem van haar aandeelhouders in de nek voelt. Maar stel dat het wel gebeurt. Dan heeft de overheid een simpel en doeltreffend instrument om de pakjes weer duurder te maken: omhoog met de accijnzen.'

Prijzenoorlog?

De auteurs van het rapport filosoferen kort verder over de prijzenoorlog die zou ontstaan. 'Wanneer tabaksfabrikanten niet langer in staat zijn om extra voordeel te behalen uit hun kostbare tabaksmerken en zij geconfronteerd worden met felle prijsconcurrentie op de tabaksmarkt,' schrijven zij, 'zal er minder ruimte zijn om te investeren in producten met verlaagd risico.'

'Alsof er minder schadelijke sigarettenproducten bestaan,' verzucht De Kanter. 'Het oude fabeltje wordt weer van stal gehaald.' De gezondheidswaarschuwingen zijn overigens niet voldoende om roken te ontmoedigen, besluit zij: 'In Nederland beginnen ruim vijf kinderen per uur met blijvend roken. Om deze ontwikkeling te stoppen, zijn meer maatregelen nodig. Bijvoorbeeld een substantiële verhoging van de accijnzen, zodat tabak zo duur wordt dat kinderen het niet kunnen betalen. Tabaksverkoop exclusief door de tabaksspeciaalzaken, en totdat het zover is moeten alle verkooppunten over een waterdicht leeftijdscontrolesysteem beschikken.'

Philip Morris op pad

Met het rapport van Bird & Bird, een combinatie van fabeltjes, juridisch wapengekletter en dreigementen, mag Philip Morris op pad. Naar de ministeries van Volksgezondheid, Financiën, Economische Zaken en Justitie. Naar de parlementariërs in het Europese en Nederlandse parlement. En naar de lobbyorganisaties waarvan zij lid is, de werkgeversorganisatie VNO-NCW en FNLI, de Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie.